این آسبادها كه آمیزه ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذكاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند كه به عنوان یكی از جاذبه های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی سالانه میزبان صدها گردشگر خارجی و هزاران گردشگر داخلی اند كه این شمار همچنان رو به فزونی دارد.
در میان شهرستان های مختلف خطه خراسان، شهرستان خواف در نوار مرز شرقی ایران و در 250 كیلومتری جنوب غربی مشهد با جمعیتی افزون بر 110 هزار نفر یكی از تاریخی ترین شهرستانهای استان خراسان رضوی محسوب می شود.
شهر نشتیفان شهرستان خواف محلی است كه آسبادهای مشهور این شهرستان در آن قرار گرفته است و وجه تسمیه نشتیفان این است كه چون این منطقه در معرض 'نیش توفان' های بسیار شدید بوده آن را چنین نامیده اند.
در واقع عبارت نشتیفان تركیبی است از دو كلمه 'نش' كه محلی شده 'نیش' است و كنایه از نیش كژدم (عقرب) است كه به وفور در این منطقه یافت می شود و 'تیفان' كه محلی شده 'توفان' و وزش شدید بادهای موسمی است كه این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز كرده است.
ساكنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره برداری كرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی كه دست كم در شش سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.
* آسباد، هنر مشترك سنگ و باد
از توجه و تامل در واژه 'آس' می توان به خوبی به تاریخچه آسبادها پی برد. این كلمه در فرهنگ معین چنین معنی شده است: ' دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده كه سنگ فوقانی در میان، میلی آهنین دارد كه از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش كرده و حبوبات و جز آن را خرد كند و آرد سازد'.
خلق آسبادها در نشتیفان به سبب وجود بادهای 120 روزه است كه ساكنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس كردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
به گفته تاریخ نگاری به نام ' سون هدین' عمده ترین دلیل روی آوردن به ساخت آسبادها در خواف حاكمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب بوده است.
در روزگار و مكانی كه هیچ نیروی خاصی برای برطرف كردن نیازهای بشر وجود نداشته مهار باد و استفاده از آن برای آرد كردن گندم سبب افزایش كارایی نشتیفان شده است.
اما عدم وجود همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال یك مشكل عمده در استفاده از آسبادها بوده است ولی مردمان گذشته نشتیفان برای برطرف كردن این مشكل در فصولی كه باد كمی وجود داشته از رودخانه‌های جنوب نشتیفان كه در آن مواقع از جریان آب برخوردار بوده اند به منظور به كارگیری آسیابهای آبی هم استفاده كرده‌اند كه بقایای این آسیابهای آبی در نشتیفان قابل رویت است.
* فن و هنر كار
طرز كار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نكاتی كه در كتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذكر شده است به این صورت است كه چرخ و پرهای غول آسایی را كه 48 بال و 32 پر و هشت درگاه دارد بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌دهند.
اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محكم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه‌ای بادگیر به زوایای درگاههای هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حركت در می‌آورد. از حركت چرخ و پر نیرویی به تیر آسیاب منتقل می‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر می چرخد.
وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حركت در می‌آید چوبی كوچك به نام لك لكی را با خود می‌جنباند و حركت لك لكی باعث ارتعاش ناودانی چوبی می شود و به این ترتیب گندم از مخزن خود به وسیله این ناودان به شیار سنگها می‌رسد.
ناودان چوبی كه 'دول بره' نامیده می شود در حركت افقی گندم را آهسته آهسته از مخزن گندم كه به آن پرخوی گندم می گویند به حفره میانی سنگ هدایت می‌كند.
طبیعی است هر چه باد سریعتر بوزد سنگ، گردش سریعتری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حركت لك لكی و لرزش دول بره مقدار گندم زیاد تری را به میان سنگها می‌برد.
به طور كلی می‌توان گفت آسباد نشتیفان، سیستمی است كه درعین سادگی، دارای كارایی خوبی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به كار می‌گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می‌برده است.
آسبادها در مقایسه با آسیابهای صنعتی كنونی، هیچ آلودگی نداشته و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی‌شده است. نكته‌ای كه باید در زندگی بشر مدرن كمی مورد تامل قرار گیرد.
* در نوبت نخست ثبت جهانی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: طبق درخواست سازمان میراث فرهنگی مبنی بر تهیه و تحویل پرونده ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان در سال جاری، این آثار تاریخی در نوبت نخست ثبت در فهرست جهانی قرار گرفت.
ابوالفضل مكرمی فر افزود: ارزش این آثار به حدی است كه سازمان مركزی بر ضرورت تكمیل و ارسال هرچه زودتر پرونده مطالعاتی آنها تاكید كرده است.
وی ادامه داد: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دنبال ثبت جهانی آثاری است كه استانهای بیشتری نمونه این آثار را داشته باشند به این ترتیب استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با توجه به برخورداری از آسباد به دلیل وجود بادهای 120 روزه مشمول پرونده ثبت جهانی آسبادها می شوند.
وی تاكید كرد: اقدامات مرمتی و تامین اعتبار لازم برای بازسازی و مرمت این آثار تامین می شود و در این زمینه مشكلی وجود ندارد.
1922/7496
مشهد- ایرنا- آسباد سامانه آرد كردن گندم با استفاده از قدرت باد است و آسبادهای نشتیفان خواف در استان خراسان رضوی از بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسباد جهان است كه پیش از اسلام در این منطقه ساخته شده است.
