قنات قصبه گناباد شاهكار آبي منحصر به فرد در جهان

قنات قصبه گناباد كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شده است عنوان طولاني ترين قنات جهان را به خود اختصاص داده و يكي از آثار رمزآلود ايران محسوب مي شود چرا كه هنوز سوالات بسيار در باره آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بي نظير است.

*شاهكار 2500 ساله
اين قنات شاهكاري از پيوند هنر، دانش، تكنولوژي و مديريت منابع آب است كه مهمترين شاخصه آن عمق مادر چاه، تكنولوژي حفر قنات و نيز شيوه بهره برداري آب مي باشد كه آن را به يكي از جاذبه هاي تاريخي و مهندسي جهان تبديل كرده است.
قنات قصبه بناي تاريخي، گردشگري و مفيد براي كشاورزي است كه در سال 1379 توسط سازمان ميراث فرهنگي با شماره 2963 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد.
اين قنات از 2 رشته اصلي و 6 شاخه فرعي تشكيل شده‌ و مادر چاه آن در دامنه شمالي سياه كوه و مظهر كنوني قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (كوي شرقي) قرار دارد.
طول اين قنات بيش از 33 كيلومتر است و عمق مادرچاه اصلي در انتهاي رشته 'دولاب نو' با توجه به شيب زمين حدود 300 متر و ميزان آبدهي آن بيش از 130 ليتر در ثانيه ‌است.
از جمله تدابير به كار رفته در معماري اين قنات تعدد چاه هاي آن مي باشد كه به بيش از 470 حلقه مي رسد.
تعدد چاه ها سبب پيشگيري از كور شدن چاه ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنين كاهش وزن طناب در زمان حفر و تخليه چاه ها شده است.
از ديگر موارد آن مي توان به 2 شاخه شدن در فاصله 683 متري كانال اصلي و سپس 6 شاخه شدن كانال ها به دليل پيشگيري از ريزش احتمالي و قطع جريان آب اشاره كرد.
قنات قصبه هم اكنون با بازگشايي 500 متر اوليه براي بازديد گردشگران آماده شده و مابقي مسير آن نيازمند مستحكم سازي و ايجاد امكانات رفاهي است.
60 درصد چاه هاي قنات مسدود است و 40 درصد آنها با آبدهي 150 ليتر در ثانيه باقي مانده است.
ناصر خسرو در سفرنامه خود سخن از قناتي پر آب مي آورد با 700 گز عمق و چهار فرسنگ طول، اين قنات قناتي نيست جز قنات قصبه گناباد كه با 2500 سال قدمت قديمي ترين و پر آب ترين قنات جهان با عميق ترين مادر چاه جهان به عمق 300 متر است.

* آبدهي130 ليتر در ثانيه
مادر چاه قنات قصبه با آبدهي بيش از 130 ليتر در ثانيه واقع در دامنه هاي شمالي سياه كوه با كانالي به طول 33 كيلومتر متشكل از هفت كانال متصل به هم تا مظهر قنات واقع در جنوب محله معروف به قصبه شهر يك شاهكار ساخته دست بشر مي باشد و نمادي از توانايي انسان در سازگاري با محيط است.
اين اثر تاريخي يكي از مهمترين جاذبه هاي گردشگري منطقه است كه با بررسي باستان شناسان داخلي و يافته هاي سفالين پراكنده در داخل قنات، قدمت آن به دوره هخامنشي تخمين زده شده است.
در مطالعات و بررسي هاي ميداني مسير قنات و پيمايش در سطح آن مي توان قطعه سفال هايي را كنار خاك ريز دهانه چاه ها مشاهده كرد كه تنها مدرك و سند براي تشخيص زمان احتمالي حفر قنات يا لايروبي آن محسوب مي شود.
بر اساس سفال هاي قرن چهارم و نهم هجري كه در كناره برخي چاه هاي فرعي قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلي قنات به طول 6403 متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره هاي بعد به مقتضاي نياز شاخه هاي فرعي در جهت جنوب غربي از شاخه هاي اصلي جدا شده باشد.
با توجه به سفال هاي جمع آوري شده كه قابل مقايسه با سفال هاي دوران هخامنشي است احتمال دارد ايجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر يا تشكيل اجتماعي در آن منطقه باشد زيرا در عرصه بياباني گناباد جز قنات كه آب را از سفره هاي زيرزميني در عمق صدها متر به سطح زمين انتقال مي دهد منابع آب ديگري اعم از چشمه و رودخانه دائمي وجود ندارد و بديهي است كه لازمه يكجانشيني، وجود منبع مطمئن تامين آب است.
اما ايجاد و حفر يك قنات به عظمت قنات قصبه نياز به نيروي انساني ماهر، منابع مالي و ساختار اجتماعي و سياسي معين است، حال كدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است يك سوال اساسي باستان شناسي است.
مي توان اينگونه تصور كرد كه با حفر قنات قصبه و رسيدن آب آن به گناباد، اين شهر رونقي ديگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب يافته است.
با اين فرض مي توان پذيرفت كه قنات گناباد از پيشينه كهن تري نسبت به شهر گناباد برخوردار است.

* حسن تعريف ناصر خسرو
نخستين كسي كه توصيف به نسبت مفصل از قنات گناباد آورده، ناصر خسرو قبادياني است كه در سال 444 هجري از شهر تون عازم گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است: 'چون از شهر تون برفتيم آن مرد گيلكي مرا حكايت كرد كه وقتي ما از تون به گناباد مي رفتيم دزدان به بيرون آمدند و بر ما غلبه كردند، چند نفر از بيم خود را در چاه كاريز افكندند. بعد از آن جماعت يكي را پدري مشفق بود و يكي را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بيرون آورد، چندان ريسمان و رسن كه آن جماعت داشته حاضر كردند و مردم بسيار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسيد، رسن در آن پسر بست و او را مرده بيرون كشيدند و آن مرد چون مرده بيرون آمد گفت آبي عظيم در اين كاريز روانست و آن كاريز چهار فرسنگ مي رود.'
به نظر مي رسد حكايتي كه ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهاي بعدي در باره قنات گناباد باشد.
حمدالله مستوفي نيز در سال 740 هجري قمري با استفاده از روايت ناصر خسرو در باره اين قنات نوشته است: 'چهار فرسنگ درازاي كاريز است و چاه آن تخميني هفتصد گز باشد و چند موضع مي باشد و مجموع را آب از كاريز و بيشتر كاريز ها از طرف جنوب به شمال مي رود.'
7496 / 6053