«جي جي بي جي»؛ پل انتقال سنت‌هاي نوروزي به كودكان

به گزارش روز دوشنبه خبرنگار فرهنگي ايرنا، اگر امروز ايران را به عنوان «گهواره تمدن» مي‌شناسند ظهور تمدن در اين سرزمين را بايد در سابقه ديرينه ملتي شناخت كه هويت فرهنگي را در لابه‌لاي آيين‌ها و رسوم ستايش پروردگار بنيان گذاشت.
براي پي بردن به حقانيت ايران در شكل‌دهي «گهواره تمدن» بشر كافي است به كتاب قطور تاريخ سر زد و با مرور اسناد تاريخي ثبت شده بر اين كتاب به شش هزار سال پيش سفر كرد. سفري كه در همان سال‌هاي نخست آن مي‌توان به ثبت تاريخ و پي‌جويي هويت و فرهنگ ملتي پي برد كه وقتي تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومي در مسير شكل‌دهي تمدن تلاش مي‌كردند.
آيين نوروز يكي از كهن‌ترين آيين‌هايي است كه در جهان آنرا به نام ايران مي‌شناسند. آييني با سابقه‌اي بيش از شش هزار سال تاريخ مكتوب كه در سير تطور و تحولات تاريخي، همواره بناي استوار بر معناهاي بنيادين و بدون تغيير خود را در مسير ستايش پروردگار از يك‌سو و احترام و كرنش به طبيعت از سوي ديگر متجلي كرده است.
نوروز با گشاده‌دستي، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافيا، مرام و شيوه‌هاي سياسي پادشاهان و اميران كشورها با اتكا و احترام به قوانين نظام طبيعت و رمز ماندگاري آن از يك سو و ستايش خالق طبيعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاري نوروز
رمز و راز ماندگاري و جاودانگي نوروز در پيام آن است. پيامي كه از هزاره‌هاي پيش در زندگي ساده و بي‌آلايش مردم در ارتباط با طبيعت تا امروز تنيده شده است.
علي بلوكباشي پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آيين‌هاي ايراني در كتاب «نوروز؛ جشن نوزايي آفرينش» درباره راز ماندگاري و جاودانگي نوروز آورده است:
«پيام نوروز پيوسته آفريده شدن و تحول يافتن است و به جمال و جلال دست يافتن. نوروز آييني براي حرمت نهادن به زندگي است؛ يعني گردش و پويايي طبيعت. نوروز پيام شادماني و زنده ماندن است و شادي و پويايي، بنيان‌هاي سازنده هر فرد ايراني است. حضور آيين‌هايي كه شادي مبتني بر انديشه و پاسداشت زندگي را نويد مي‌دهند، سازنده آزادي يك ملت هستند، همچنين نشاني از به چالش كشاندن بحران‌هاي محدوديت آور. نوروز به انسان ايراني (و تمام انسان‌هاي جهان) گوشزد مي‌كند حقيقت در حركت و تغيير است نه در سكون؛ يعني به كمال رسيدن، يعني خود را پيوسته آفريدن و ديگر شدن و تحول‌پذيري. جاودانگي نوروز در سودمندي آن براي انسان خواهان شادي، پويايي و زندگي و سرافرازي است؛ به همين دليل در طول تاريخ ايران براي تمام اقوام ايراني جاذبه و كششي انكارناپذير داشته و خواهد داشت.»
در كنار تمام داشته‌هاي هويت‌بخش فرهنگ نوروز براي ايران و ايراني، جلوه‌هاي آييني، خرده‌روايت‌ها و نمايش‌هاي گره‌خورده با رمز و راز نوروز، يكي از كاربردي‌ترين عناصر هويت‌بخش تاريخ تمدن ايران به شمار مي رود.
به بهانه فرارسيدن نوروز 1398 مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هايي به معرفي آيين‌هاي نمايشي و نمايش‌هاي آييني ايرانيان فرهنگ‌ساز مي‌پردازيم.

***شاخه‌اي از نمايش‌هاي سور ايراني
شخصيت «سياه» يا «مبارك» كه در شيوه نمايش‌هاي خيمه شب بازي ايراني با قباي قرمز و چهره اي سياه همواره يادآور شخصيت «حاجي فيروز» در شيوه هاي آييني اجراهاي نمايشي ايران به شمار مي رود، يكي از كاراكترهاي محبوب در جشن ها و مراسم هاي سور ايراني است.
دامنه فعاليت اين شخصيت در مناسبت هاي شادي آور ايراني همواره مسائل اجتماعي و موضوعاتي بوده كه به عنوان ناهنجاري هاي جامعه به شمار مي رفته و در حقيقت شخصيت «سياه» يا «مبارك» به عنوان يك منتقد با زباني طنز تلاش مي كرده به مخاطبان خود اين ناهنجاري‌ها را يادآور شود و در قالب اشكال نمايشي، داستان ها و قصه هاي روايي، تلنگري به مخاطبان خود وارد كند.
در همين راستا نمايشگران «جي جي بي جي» با الهام گرفتن از شيوه نمايش عروسكي خيمه شب بازي ايراني، اينبار براي معرفي داشته هاي هويت بخش نوروز به كودكان از حدود 150 سال پيش (اواخر عهد صفوي و آغاز عصر قاجار) در منطقه استان فارس و به ويژه شهر شيراز دست به خلاقيتي نوآورانه در روايت قصه هاي نوروزي، آموزه ها و داشته هاي فرهنگ نوروز به كودكان زدند كه تجلي آن را در نمايش عروسكي و آييني «جي جي بي جي» شاهد هستيم.

*** شيوه اجراي نمايش آييني «جي جي بي جي»
تفاوت اجراي نمايش عروسكي «جي جي بي جي» با نمايش خيمه شب بازي در طراحي عروسك هاست. در حالي كه عروسك هاي نمايش خيمه شب بازي به عنوان عروسك هاي نخي شناخته مي شوند، عروسك هاي «جي جي بي جي»، عروسك هاي دستكشي هستند. موضوع داستان هاي اين نمايش با قهرماني به نام «پهلوان كچل» روايت كننده داشته هاي فرهنگي ايران به ويژه آموزه هاي ارزشمند و هويت بخش آيين نوروز است.
هر چند نمايش «جي جي بي جي» مانند خيمه‌شب‌بازي راه خود را به بسياري جشن هاي شادي آور و مراسم سور ايراني باز كرده است؛ در بنيان‌هاي شكل گيري اين نمايش يكي از اصلي‌ترين جولانگاه هاي آنرا در ايام نوروز به خصوص در ميان مردمان منطقه فارس و شهر شيراز شاهد هستيم.
اين نمايش آنچنانكه گفته شد در بسياري جشن هاي شادي آور ايرانيان حضوري فعال داشته، همواره بازگوكننده بخشي از مراودات اجتماعي، نحوه زندگي بوده و نقدهايي به برخي رفتارهاي انسان ها وارد مي كرده است.
در هنگام اجراي اين نمايش روايت داستان‌هاي آن بر فرهنگ نوروز، قصه «بابا نوروز» و «ننه سرما» و فرزند آنها «نوروز» استوار است.
در حقيقت نمايشگران «جي جي بي جي» براي انتقال فرهنگ نوروز، ريشه هاي شكل گيري آن، رفتارها و آيين هايي كه به بهانه برگزاري جشن نوروز در فروردين توسط خانواده‌هاي ايراني رعايت مي‌شود و نظايري چنين آموزه هايي، در بطن اين نمايش به آموزش كودكان مي پردازند تا اين افراد بتوانند همسو با اعضاي خانواده و ديگر شهروندان در جشن نوروز به عنوان يكي از آيين هاي ملي ايرانيان سهيم و دخيل باشند.
نمايش «جي جي بي جي» ضمن معرفي داشته‌هاي هويت بخش نوروز در خلال داستان هاي روايي آن نكاتي از نحوه زيست و مرام هايي چون مردانگي، شفقت، مهرباني، نوع دوستي، ايثار، گذشت و مواردي از اين دست را به مخاطبان كودك و نوجوان خود آموزش مي دهند.
در نمايش «جي جي بي جي» مرشد يا نقال «سفير» (سوتكي) را زير زبان خود قرار مي‌دهد و با اين ابزار در خلال صحبت كردن ضمن خلق صدايي متفاوت براي شخصيت داستان خود يا همان «پهلوان كچل» تلاش مي‌كند جنبه‌هاي جذابيت بخشي و عوامل فرحبخشي براي پيگيري مخاطبان براي قصه ها و داستان هاي اين قهرمان را فراهم كرده و مخاطبان هرچه بيشتري را پاي قصه هاي نمايش «جي جي بي جي» بكشاند.
آيين نمايشي «جي جي بي جي» تلاش مي‌كند در خلال قصه هاي خود رسم جاودان و ماندگار نوروز را به كودكان و نوجوانان انتقال دهد و در مواردي كه مخاطبان آنرا علاوه بر كودكان و نوجوانان افراد بزرگسال نيز تشكيل مي دهند، نمايشگران اين آيين نوروزي به همان ميزان بر اساس خلاقيت خود در روايت، موضوعاتي چون مردم داري، احسان، نيكوكاري و در نگاهي كلان تر نكات شهروندي و رعايت آن براي جامعه‌اي بهتر و پوياتر را به مخاطبان انتقال مي‌دهند.
در طي سه، چهار دهه گذشته شاهد كمرنگ شدن شيوه اجراي اين نمايش آييني بوده‌ايم؛ اما خوشبختانه در يك دهه اخير و با هدف حفظ آيين‌هاي نمايشي بار ديگر شاهد تربيت نسلي از هنرمندان جوان براي ادامه دهندگي راه نمايشگران آيين «جي جي بي جي» هستيم كه مي‌تواند نويدبخش حفظ اين آيين براي آيندگان به شمار ود.
گزارش از امين خرمي
فراهنگ**9266**3009**9157