در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهاي ديگري از جمله آيينه خانه، كلاه فرنگي، حوضخانه و سردر در باغ بزرگي قرار داشته كه مجموعه دارالحكومه مفخم را تشكيل مي‌داده‌اند، بناي عمارت در دهه 1300هجري قمري، همزمان با دوره حكومت ناصرالدين شاه به دستور يارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده و محل سكونت خانواده وي و پذيرايي از ميهمانان دولتي و رجال سياسي بوده است.
معروف است كه نقشه ساختماني عمارت به دست ميرزا مهدي خان شقاقي، نخستين استاد معماران ايراني تعليم يافته در فرنگ كه معماري مدرسه سپهسالار تهران از جمله كارهاي او است، طراحي شده است، بناي عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقريبي 50 در 23 متر و به ارتفاع حدود 9 متر ساخته شده و در مجموع 34 اتاق و دو تالار بزرگ دارد كه زماني با آيينه‌كاري، كاشي كاري و گچبري تزيين شده بود.
كلنل ادوارد ييت انگليسي كه حدود يك قرن پيش در اين بنا با سردار مفخم ديدار داشته در توصيف يكي از اتاق هاي آن مي‌نويسد: ديوارها با تعدادي نقشه تزيين شده بود، اتاق پذيرايي با شمعدان ها و آيينه‌هاي زيبا پوشيده شده و كف آن نيز با قالي هاي قالب دوزي شده ابريشمي فرش شده بود، در پشت اين اتاق نارنجستاني بود كه سقف آن با ورق آهني پوشيده شده بود و بر روي ديوارها نيز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشي و چند حيوان ديگر كه در جنگل هاي شمال اين ناحيه يافت مي‌شود آويزان كرده بودند.
اين بنا اتاق هاي متعددي دارد كه با 21 در چوبي به ايوان ها گشوده مي‌شوند و در طبقات آن جابه‌جا گچبري هاي زيبا به چشم مي‌خورد.
* عمارت سردار مفخم
عمارت مفخم در هر طبقه دو ايوان، يكي در ضلع شمالي و يكي در ضلع جنوبي دارد كه در جلوي هر يك رديفي از ستون ها براي نگهداري سقف ايجاد شده و پنجره، در اتاق هاي بنا به اين ايوان‌ها باز مي‌شود، در ضلع هاي شرقي و غربي عمارت نيز فقط دو در ورودي وجود دارد كه با پله به طبقه فوقاني راه پيدا مي‌كند.
ايوان هاي طبقه اول 38 متر طول و 3/14 مترعرض دارند و در جلوي هر يك 9 ستون سطبر هشت ضلعي و دو نيم ستون آجري با نماي ساده، بار سقف و طبقه فوقاني را به دوش مي‌كشند، در عوض ستون هاي طبقه فوقاني استوانه‌اي هستند و به ويژه در ايوان جنوبي تمام بدنه آنها با انواع كاشي تزيين شده است.
پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاك خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت كه در آن زمان محل سكونت سردار معزز نوه سردار مفخم بود به تصرف رضاشاه درآمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رئيس كل املاك پهلوي بجنورد در آن اقامت گزيد، در سال نيز در طبقه فوقاني بنا آتش‌سوزي رخ داد و سقف عمارت كه با تير ارس و پوشش سفالي ساخته شده بود نابود شد و سقف شيرواني كنوني با پوشش ورق گالوانيزه ايجاد شد.
در دهه 1320 بناي عمارت از سوي ورثه سردار مفخم به عنوان بيمارستان به اداره بهداري واگذار شد، در شهريور ماه 1370اين عمارت در اختيار اداره وقت ميراث فرهنگي بجنورد قرار گرفت كه پس از انجام تعميرات و تغييرات جزيي طي چند سال آينده به موزه مردم شناسي شهرستان بجنورد تبديل مي‌شود.
بيشتر تزيينات عمارت مفخم در نماي جنوبي بنا تمركز يافته و شامل انواع كاشي كاري است، سرتاسر نماي ضلع جنوبي، از بالاي ستون هاي هشت ضلعي ايوان طبقه پايين تا زير سقف طبقه دوم و حتي ساقه‌هاي ستون هاي ايوان فوقاني با كاشي‌كاري هاي معرق، معقلي و كاشي هاي هفت رنگ و ابعاد خشتي تزيين شده است.
جالب است كه نقوش به كار رفته در كاشي هاي هر ستون، لچكي‌ها و قاب هاي روي هر چشمه طاق در طبقه فوقاني طرحي نو را عرضه مي‌كند و از تكرار نقوش و طرح ها پرهيز شده تا نمايي الوان و متنوع ايجاد شود، دو ستوني كه پايه‌هاي چشمه طاق مركزي بر آنها استوار است با كاشي هاي معرق تزيين شده ولي ستون‌ها و نيم ستون‌هاي طرفين آن كاشي كاري معقلي دارند.
چشم‌نوازترين تزيينات، در لچكي‌هاي چشمه طاق بزرگ مركزي، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضاي مثلثي‌شكل افريز مركزي ديده مي‌شود، در دو سوي طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفيق با نقوش گياهي و پيچك ها ايجاد شده كه به نوعي تداعي‌كننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گياهي در طرفين مغاره‌هاي بزرگ طاق بستان است كه در عين حال از تاثيرگيري از شمايل‌نگاري هنر اروپايي بركنار نمانده است، بر بالاي اين طاق و در وسط سنتوري مثلثي شكل مركزي نقش شير و خورشيد به رنگ زرد بر كاشي هاي هفت رنگ تصوير شده است. بناي عمارت مفخم به شماره 952در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
* آيينه خانه مفخم
بناي آيينه خانه رو به روي عمارت مفخم قرار گرفته است، در واقع اين ساختمان از مجموعه افخم بود كه فضايي اداري داشت و امورات نظامي و رايزني هاي سياسي در آن صورت مي گرفت، در واقع مهمان هاي رسمي كه بدين جا مي آمدند در آيينه خانه پذيرايي مي شدند، ساختمان آن دو طبقه دارد كه ابعاد آن 11 در 18 متر است و نزديك به 10 متر ارتفاع دارد، اين ساختمان در مجموع 9 اتاق دارد كه سقف و ديوارهاي يكي از اتاق هاي طبقه بالا كاملا آيينه كاري شده است و به همين دليل اين نام را براي آن انتخاب كرده اند.
از نكات قابل توجه بناي آينه خانه، وجود تصاوير 134 تن از شخصيت هاي مهم و تاثيرگذار دوران صفوي تا دوره قاجار از جمله تصوير شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمد خان، فتحعلي شاه و كريم خان زند و همچنين سران حكومتي كشورهاي همسايه است.
تالار آيينه را مي توان محور اصلي ساختمان دانست كه از طريق دو راه پله دسترسي به آن امكان پذير است براي ورود به اتاق سه در قرار داده شده است كه در ساخت آن ها از چوب صندل استفاده شده و با استخوان آن ها را تزيين كرده اند. در آيينه هاي تالار 17 طرح متفاوت و زيباي هندسي به كار رفته است، چلچراغ هايي كه در اتاق آويخته شده اند نيز بسيار تماشايي هستند علاوه بر اين كه نماي بيروني اتاق نيز بسيار چشم گير و زيبا است.
* ويژگي هاي معماري بنا
نماي اصلي آيينه خانه به طور كامل كاشي كاري شده و نمونه بارز هنر قاجاري است، اين بنا سه در ورودي دارد كه هر سه آنها به يك راهروي شرقي- غربي متصل مي شود كه در يك طرف آن 4 اتاق و در طرف ديگر چند حجره و نيز دو رشته پلكان در منتهي اليه شرقي و غربي وجود دارد كه به طبقه فوقاني راه پيدا مي كند، ورودي اصلي بنا در وسط ضلع شمالي است كه تمام بدنه آنها با كاشي هاي فيروزه اي، لاجوردي و نيز كاشي هاي سياه و سفيد و زرد پوشيده شده است.
دو نيم ستون وسطي كه درست در طرفين ورودي قرا گرفته بلندترند و بر بدنه هر يك دوازده بار نام محمد(ص) به خط كوفي معقلي با كاشي هاي زرد و سياه رنگ نقش شده است.
تمام بدنه ستون ها با كاشي هاي موزاييك و طرح هاي هندسي زيبا آراسته شده است، در تمام نقوش مذكور كه بر كاشي هاي هفت رنگ نقش شده و نيز نقوش بخش هاي ديگر، غلبه با رنگ زرد است، در دو سوي ورودي بنا در همين ضلع نقش دو سرباز مسلح قاجار ديده مي شود كه به طور نمادين همچون دو نگهبان هميشه بيدار با چشماني گشاده پيوسته ورود و خروج به اين ساختمان را كنترل مي كنند و اين سنتي است كه از ايران باستان به دوره قاجار رسيده است، بر بالاي ورودي اصلي پنجره بزرگ تالار آيينه قرار دارد كه با قوس جناقي پوشش يافته و تمام بخش هاي آن با نقش ترنج ها و شمسه ها توام با نقوش گياهي و پيچك ها زينت يافته است.
بر بالاي اين پنجره يك شمسه بزرگ وجود دارد كه زماني نقش شير و خورشيد به عنوان نماد سلطنتي ايران بر آن نقش شده بود و پس از تخريب، جاي خود را به نقوش اسليمي بخشيده است، در بالاي اين بخش و در روي افريز كتيبه هايي وجود داشته كه قلمرو زير نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردين گرفته تا اسفراين، جوين، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفي مي كرده است.
* مرمت عمارت مفخم
خسارت هايي بر اثر وقوع زلزله ارديبهشت ماه سال 1396 به دو بناي تاريخي عمارت مفخم و آينه خانه مفخم در بجنورد وارد شد، از آنجائي كه ميزان خسارت هاي وارد شده به عمارت مفخم بيشتر است، ابتدا اين عمارت مرمت مي شود و پس از آن به مرمت آيينه خانه مفخم پرداخته مي شود.
*بناي عمارت مفخم (موزه باستان شناسي و مردم شناسي)
موزه هاي مردم شناسي از جمله موزه هاي تاريخي هستند كه در آن گوشه اي از فرهنگ اقوام و ملل يك منطقه در قالب هاي آداب و رسوم، مشاغل سنتي و صنايع دستي به نمايش گذاشته مي شود، بخش مردم شناسي موزه از سه موضوع كلي اقوام، مشاغل و آئين ها تشكيل شده است.
زندگي روستايي، پوشاك ، موسيقي مقامي، طب سنتي، صنايع دستي، چاروق دوزي، نساجي سنتي ، نمد مالي و سفره هاي آييني در اين موزه به نمايش گذاشته شده است.
* موزه باستان شناسي
موزه باستان شناسي خراسان شمالي كه در طبقه فوقاني بناي عمارت مفخم قرار گرفته داراي 5 بخش اصلي است كه متناسب با تقسيم بندي ادوار فرهنگي و گاهنگاري معيار باستان شناختي تحت عنوان بخش پيش از تاريخ، تاريخي، اسلامي، سكه و مهر و بخش مركز سفال ساماندهي و معرفي شده است.
همچنين تالار جنوبي بنا كه بزرگترين و اصلي ترين اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همايش جهت برپائي نشست ها، ويدئوكنفرانس ها و گردهمائي ها تجهيز شده است.
اين موزه با دارا بودن شاخص ترين بقايا و آثار برجا مانده از دوره هاي مختلف باستان شناسي منطقه پذيراي بازديدگنندگان و علاقمندان به فرهنگ غني استان خراسان شمالي است.
سرپرست معاونت ميراث فرهنگي اداره كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان شمالي گفت: هم اكنون 6 هزار شي تاريخي در مجموعه مفخم وجود دارد كه به صورت دوره اي در موزه هاي اين استان به نمايش گذاشته مي شود.
علي مستوفيان اظهار داشت: 6 موزه فعال با مجموع مساحت 10 هزار و 150 متر مربع در خراسان شمالي وجود دارد.
وي با بيان اينكه 30 موزه در سطح كشور داراي اهميت حفاظتي است گفت: موزه مفخم نيز از استاندارد ها برخوردار و در رده موزه هاي برتر كشور است.
تعداد آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملي كشور 621 اثر تاريخي، طبيعي و ناملموس است كه از مجموع آثار ثبت شده در فهرست ملي كشور 509 اثر تاريخي، 42 اثر طبيعي، 70 اثر ناملوس و تعداد 11 اثر نيز ثبت جهاني شده است.
استان خراسان شمالي با داشتن يكهزار و 200 اثر تاريخي شناسايي شده در شمال شرق كشور قرار دارد و هرساله پذيراي ميليون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) عبوري است.
3007/ 6042
بجنورد- ايرنا- عمارت مفخم بزرگترين، باشكوه ترين و شاخص‌ترين اثر معماري دوره قاجار در شمال شرق كشور در شهر بجنورد واقع است كه آداب حكومت داري اين سلسله را روايت مي كند.
