پژوهشهای ما در مورد آـشفشان دماوند و البرز مركزی از حدود سال 1381 در پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و همچنین همكاری با رصدخانه علوم زین دانشگاه استراسبورك فرانسه ، با پروفسور ژك هیندرر دنبال شده است. البته این موضوع بدان معنی نیست كه ما در تمامی این سالها به طور پیوسته در مورد دماوند پژوهش كرده ایم، ولی در هر پروژه پژوهشی كه امكان بررسی وجود داشته است، پژوهشهای خود ، یا بخشی از آن را به بررسی آتشفشان دماوند و سامانه پیرامونی آن اختصاص داده ایم. همواره نیز امیدوار بوده ایم ( و همچنان هستیم) كه این پژوهشها در رصدخانه ای مجهز برای بررسی های ژئوفیزیكی و ژئوشیمی متمركز شود.
اینرو این آتشفشان از جنبه های مختلف مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت تا آنومالی های احتمالی مورد پایش قرار گیرد. نتایج حاصل از این مطالعه به شرح زیر است:
* بررسی زمین ساخت و لرزه زمین ساخت آتشفشان دماوند نشان از وجود سیستم امتدادلغز و كششی در این بخش از البرز دارد همچنین وجود گسلهای مهمی مثل لار مشا، شمال البرز نشانه ای از اهمیت و ارتباط این ساختارها با این آتشفشان دارد. به گونه ای كه تغییرات تنش در منطقه در ارتباط با هر یك از این گسلها می تواند رژیم زمین ساختی حاكم بر منطقه را تغییر دهد.
* توزیع زمین لرزه های تاریخی و با بررسی داده های زلزله های دستگاهی در شعاع 50 كیلومتری آتشفشان دماوند مشخص شد كه روندهای فعال لرزه زا در اطراف این آتشفشان قابل مشاهده اند و از سوی دیگر در ناحیه غرب آتشفشان دماوند چنین محدوده فعالی كاهش فاكتور كاهندگی امواج لرزه ای دیده میشود. بنابراین آتشفشان دماوند در محدوده كلی فعال ساختاری البرز مركزی قرار گرفته است. در پژوهشهای به عمل آمده در سال 2018 مشخص شد كه یك آرامش لرزه ای مهم در محدوده شرق سامانه آتشفشانی دماوند دیده می شود كه می توان برآورد كرد كه با رخداد زلزله ای شدید (با بزرگای بیش از 6 ) در دهه پیش رو به پایان برسد.
* اندازه گیری درجه حرارت در 26 حلقه گمانه در منطقه اكتشافی دماوند بیانگر شیب و جریان حرارتی ناهمگن در منطقه دارد.
* آتش فشان شناسان آخرین فوران آن را به حدود 7300 سال قبل مربوط می كنند بعضی پژوهشها از قوران مهم و انفجار قله در آخرین عصر یخبندان (ورمWurm ) در حدود 24 هزار سال قبل خبر می دهد.
* دماوند هم اكنون از نظر انفجار و فوران خاموش است ولی آتشفشان دماوند از نوع آتشفشان چینه ای است كه با توجه به خروج گازها و بخارات فومرولی از آن و وجود چشمه های آب گرم ، به عنوان یك سامانه فعال شناخته می شود..
* مخروط آتشفشانی دماوند در یك سامانه زمین ساختی با گسلش فعال قرار دارد. وقتی آزاد شدن تنش در اثر فعالیتهای ولكانیكی به حد 5 تا 7% افت تنش در هنگام گسیختگی گسلش برسد، احتمال تحریك گسلهای پیرامون سامانه آتشفشانی و وقوع زمینلرزه وجود دارد. از این دیدگاه لازم است تا تحریك احتمالی گسلهای پیرامون سامانه آتشفشانی دماوند (گسلهای مشا، لار، فیروزكوه، شمال تهران، كندوان، بلده، شمال البرز ) بر اساس فعالیت دائمی چنین سامانه ای با دقت سنجیده شود. خطر زمین لرزه شدید (به دلیل وجود گسلهای فعال و تغییر شكلی كه در پوسته دائما در این ناحیه رخ می دهد) خطری دائمی است كه ممكن است با فعالیتهای سامانه دماوند تحریك شود.
* در آخرین عصر یخ زمین، دما در ناحیه ایران حدود چهار تا پنج درجه از نیمه اول سده بیستم سردتر بوده است. این در حالی است كه در تابستان 2018 (1397ش) دمای هوا در ایران به طور متوسط حدود سه درجه از نیمه اول سده بیستم گرم تر نیز شده است.
* از بین رفتن عمده یخچال های ایران در آخرین مراحل آخرین عصر یخ (حدود ٢٥ تا ١٠ هزار سال قبل) در بخش های مهمی از نواحی البرز مركزی با بخشی از مهم ترین نواحی پهنه های گسل های لرزه زای البرز مركزی منطبق است و از نظر بازه زمانی نیز با عقب نشینی ناحیه یخچالی در آمریكای شمالی مشابهت تقریبی نشان می دهد؛ بنابراین زوب یخ در دماوند به دلیل بار برداری و رهایی تنش از گسلهای تحت تنش می تواند با وفوع زمینلرزه های بزرگ در البرز مركزی مرتبط باشد. 4 زلزله در روز 10 شهریور 97در ناحیه مشا و به احتمال فراوان در اثر جنبایی گسل مشادر شمال شهر دماوند ثبت شد. براثر فعالیت دماوند گسل شمال تهران، مشا، لار، بلده، لاسم، كندوان، ایوانكی و... می توانند فعال شوند
* سیل در گزنك در شهریور 1397 در به دلیل سیلاب ناگهانی و احتمالا ذوب شدن برخی از سیرك های یخچالی دماوند در بالادست دره گزنك رخ داد. این موضوع چنانچه به گرمتر شد هوا در این فصل مرتبط باشد، و موجب تحریك وقوع شیل شده اشد، ولی ذوب یخ ها نمیی تواند موجب نادیده گرفتن نقش ساخت و ساز بی رویه در دره ها و ایجاد هتل، ویلا و رستوران در حریم رود ها و تجاوز به بستر و حریم رود دره ها و رودخانه هراز در ایاد سیلاب و خسارت در این منطقه باشد .
* در سامانه دماوند نشانه های تغییر و جابه جایی ماگما در اتاق ماگمایی بر پایه تغییرات ژئوفیزیكی و برداشت داده های حرارتی، و همچنین نوسانات خردلرزه های ثبت شده در 15 سال اخیر قابل پایش است. این موضوع جابه جایی ماده مذاب در اتاقك ماگمایی آتشفشان دماوند هم از نظر احتمال تغییرات پیرامونی (رخداد زلزله و ذوب شدن یخچالها، وقوع سیل، به دلیل گرم ترشدن زمین در محیط زمین در سامانه پیرامون قله) مهم است و هم از دید بهره برداری از انرژی زمین گرمایی در سامانه دماوند، كه ماده مذاب در اتاق ماگما به عمق 3 كیلومتری از سطح زمین می رسد. در فرانسه و ایسلند از انرژی زمین گرمایی از لایه های داغ ماگمایی كه در ژرفای 5 تا 7 كیلومتری قرار دارد هم اكنون بهره برداری می كنند. این نشان می دهد كه سامانه آتشفشانی دماوند پتانسیل بالفعل و بهتر از میدانهای زمین گرمایی اروپا، برای بهره برداری از انرژی پاك و تجدید پذیر برای منطقه البرز مركزی، مازندران و استان تهران است .
بررسی آتشفشان دماوند از دو دیدگاه می تواند ضروری باشد. دیدگاه اول به اهمیت خود دماوند به عنوان سیستمی كه فوران آن خطرات بسیاری را برای منطقه ایجاد می كند توجه دارد و دیدگاه دوم با دید گستره تر به نقش آن در یك سیستم زمین ساختی فعال و احتمال اثر فعالیت های سامانه آتشفشانی دماوند در تولید انرژی زمین گرمایی و همچنین تحریك و چكانش جنبش در گسلهای بنیادی البرز مركزی و جنوبی، به ویژه گسل مشا و شمال تهران، و در نتیجه اهمیت آن در اثر گذاری غیر مستقیم بر تولید انرژی و همچنین بر رخداد یك زمینلرزه مخرب در محدوده و نزدیكی شهر تهران و شهرستانهای استان تهران و شهرهای مركزی استان مازندران مربوط می شود.
تغییر در رژیم زمین ساختی حاكم بر منطقه می تواند باعث فعال شدن ساختارهای مختلف منطقه و از جمله دماوند گردد. پایش دائمی دماوند می تواند تا حدودی معرف تغییرات زمین ساختی منطقه البرز مركزی باشد، منطقه ای كه به لحاظ جمعیتی از درصد جمعیت بالائی برخوردار است. به عبارت دیگر پاسخ گوئی به این سوال كه 'آیا فعالیت دماوند می تواند رژیم زمین ساختی حاكم بر منطقه را به گونه ای تغییر دهد كه باعث فعال شدن گسلهای مهم منطقه و به دنبال آن زمین لرزه های مخرب در منطقه البرز شود؟' از اهمیت بالائی برخوردار است.
بنابراین سرمایه گذاری مناسب در این زمینه می تواند در مورد دماوند ما را از وضعیت تهدید به صورت به هنگام و برخط مطلع كند .
اقدامات زیر می تواند در این زمینه راه گشا باشد:
- راه اندازی سامانه رصد و بهره برداری از انرژی زمین گرمایی
- نصب شبكه های لرزه نگاری دائم و دقیق برای پایش تغییرات لرزه این سامانه
- نصب شبكه مغناطیس سنج به منظور بررسی آنومالی های جزئی و احتمالی این سامانه
- پایش دائم میزان عناصر چشمه های آب گرم منطقه و همچنین گازهای آتشفشانی و انطباق آن با لرزه خیزی منطقه
- بررسی دائم تصاویر ماهواره ای به روز شده در محدوده ای وسیع تر از آتشفشان دماوند به منظور بررسی تغییر شكل های احتمالی
...............................................................
استاد زلزله شناسی مهندسی درجه هابیلیتاسیون در هدایت پژوهش، در ژئومكانیك، از دانشگاه استراسبورگ -فرانسه، 2017
مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته، شاخه زمین شناسی، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، تهران- ایران
بررسی آتشفشان دماوند از دو دیدگاه اول اهمیت خود دماوند به عنوان سیستمی كه فوران آن خطرات بسیاری را برای منطقه ایجاد می كند توجه دارد و دوم با دید گستره تر به نقش آن در یك سیستم زمین ساختی فعال و احتمال اثر فعالیت های سامانه آتشفشانی دماوند در تولید انرژی زمین گرمایی می تواند ضروری باشد.
