زورآزمايي نفت و هورالعظيم

چالش بر سر دخالت «نفتي ها» در آبگيري هورالعظيم، دوباره بالا گرفته است. دوستداران محيط زيست، شركت هاي نفتي فعال در تالاب مرزي هورالعظيم، در خوزستان را مانع آبگيري اين تالاب در سيلاب اخير رودخانه كرخه مي دانند. مسئولان اما اين ادعا را رد مي كنند. آخرين بار سه سال پيش و در جريان سيل رودخانه كرخه بود كه فعالان محيط زيست، معصومه ابتكار رئيس وقت سازمان حفاظت محيط زيست را متهم كردند كه از آبگيري هورالعظيم آمار نادرست مي دهد؛ اتهامي كه ابتكار با تكيه بر تصاوير ماهواره اي از هور رد كرد.
اگر چه سيلاب جان دوباره به هورالعظيم داده است. اما فعالان محيط زيست دوباره با انتشار ويديوهايي از هورالعظيم مي گويند كه بخش هاي وسيعي از آن هنوز خشك است. آنها لوله ها و تاسيسات نفتي را به تصوير مي كشند كه در اطراف آن آبي به چشم نمي خورد و كاملا بياباني است. انتقاد آنها متوجه مسئولاني است كه سيلاب كرخه را راهي مزارع مردم در هويزه و دشت آزادگان كردند، اما از پس شركت هاي نفتي برنيامدند تا اين قسمت از تالاب را آبگيري كنند.
ناصر عبيات فعال محيط زيست مي گويد: اين تصاوير مربوط به روستاي «ظهيريه»، در نزديكي حوضچه هاي 4 و 5 هورالعظيم قرار دارد و در اين محل مساحت قسمت هاي خشك تالاب، بسيار زياد است.
وي مي افزايد: تاسيسات شركت نفتي آزادگان جنوبي در اين منطقه قرار دارد و براي جلوگيري از آسيب به آنهاست كه اينجا خشك مانده است؛ اين تاسيسات نفتي محصول قراردادهاي گذشته با چيني هاست كه براي اكتشاف و استخراج نفت، هورالعظيم را خشك كرده و به يكي از كانون هاي گرد و غبار تبديل كردند.
به اعتقاد وي با وجود آب زيادي كه در نتيجه سيلاب كرخه به هورالعظيم وارد شده، قسمت هاي زيادي از حوضچه هاي 4 و 5 ،آبگيري نشده كه دليل آن ممانعت شركت هاي نفتي از آبگيري اين محل ها براي جلوگيري از آسيب رسيدن به تاسيسات نفتي است.
عبيات از جاده سازي ها در درون هور نيز انتقاد مي كند و مي گويد: در هيچ جاي دنيا تالاب كه يك زيستگاه باارزش است را با جاده هاي عريض به پنج حوضچه (مخزن) تبديل نمي كنند.
اين فعال محيط زيست همچنين تصريح مي كند: ما نقشه فعلي و مصوب هورالعظيم را قبول نداريم، اين نقشه قسمت هاي زيادي كه به صورت تاريخي جزو هور بوده، را به حساب نياورده است، به طور نمونه اراضي شمال تالاب كه اكنون به پايانه چذابه تبديل شده و روستاهاي المحيره، مچريه، كسر، سيديه، چذابه، شط العبياوي و خرابه همچنين در جنوب تا روستاهاي لوليه، شمشيه تا طلائيه و بعد از آن جزئي از هورالعظيم به شمار مي آيند كه اكنون در نقشه نيستند.

*هور، سد، نفت
هورالعظيم، بازمانده تالاب هاي بين النهرين و يكي از بزرگ ترين تالاب هاي خوزستان، در جنوب غربي كشور است كه يك سوم آن در ايران و دو سوم آن در عراق قرار دارد. هورالعظيم در ايران 125 هزار هكتار وسعت دارد. چذابه در شمال، طلائيه در جنوب، جاده باكري در شرق و دايك مرزي در غرب، تالاب را محصور كرده اند.
جاده هاي اصلي نظامي كه در زمان جنگ و بعد از آن ساخته شدند هورالعظيم را به پنج حوضچه (مخزن) تقسيم كرده اند. جاده امام رضا؛ جاده شط علي؛ جاده همت و جاده سيدالشهدا مرز بين اين حوضچه ها هستند.
بعد از ساختن سد كرخه در ايران و انحراف رود دجله در عراق كه منجر به خشكي بخش هاي وسيعي از تالاب و اخطار برنامه محيط زيست سازمان ملل به اين دو كشور شده بود، ضربه ديگري در سال 87 بر پيكره هور وارد شد. با واگذاري هشت هزار هكتار از اراضي تالابي، پاي وزارت نفت به هورالعظيم باز شد. خشكاندن بخش هاي عظيمي از هور، آلودگي، آتش زدن نيزارها، تخليه پسماند و جاده سازي، ارمغان نفت براي هورالعظيم بوده است.
رهاسازي آب در بخش هاي خشك تالاب، در يك دهه گذشته هميشه يكي از مطالبات فعالان محيط زيست بود كه با مخالفت نفتي ها محقق نمي شد. تا اينكه در سال 94 استاندار وقت به تخلفات گسترده زيست محيطي شركت هاي نفتي ورود كرد. بعد از آن بود با آمدن سيلاب سال 95 رودخانه كرخه، تعدادي از كالورت هاي (زيرآبگذرهاي) جاده ها بازگشايي شد تا آب در هور پخش شود.
تابستان گذشته بازهم هورالعظيم سهمي از آب نداشت، به طوري كه بيش از چهار ماه در آتش سوخت و دودش به چشم خوزستاني ها رفت. از زمستان پارسال اما با سيلابي شدن كرخه، هورالعظيم به روزهاي طلايي خود نزديك شده است. وزير نيرو گفته است بيش از 90 درصد هورالعظيم اكنون آبگيري شده است. مساله اي كه واكنش فعالان محيط زيست را به دنبال داشته است.

*بلندي هاي هور
مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان با بيان اينكه هم اكنون بخش عمده هورالعظيم آبگيري شده، مي گويد: در حال حاضر هورالعظيم به طور متوسط بيش از 85 درصد آب دارد؛ در حوضچه هاي يك و 2 و 3 هورالعظيم 95 تا 100 درصد، حوضچه شماره 4 در حدود 80 درصد و حوضچه شماره 5 نيز در حدود 50 تا 60 درصد آب وجود دارد.
احمدرضا لاهيجان زاده ممانعت شركت نفت از آبگيري هورالعظيم را رد مي كند و مي گويد: قسمت هاي خشك تالاب در حوضچه شماره 5، مناطقي است كه به دليل شرايط هور از جمله مرتفع بودن و داشتن شيب معكوس تا كنون امكان آبگيري نداشته و با افزايش ورودي به تالاب اين بخش ها نيز آبدار مي شود.
وي كه با حفظ سمت، اكنون معاون دريايي سازمان حفاظت محيط زيست كشور است، مي افزايد: آبگيري نشدن بخش هايي از تالاب به شركت هاي نفتي ارتباطي ندارد و با وارد شدن سيلاب هاي كرخه، در حال حاضر بسياري از تاسيسات نفتي، مجبور شده اند كه در زير و يا در محاصره آب قرار گيرند.
لاهيجان زاده با اشاره به ايجاد شكاف 100 متري در جاده سيدالشهدا (حائل حوضچه هاي 4 و 5) در روز گذشته، اظهار اميدواري مي كند: با افزايش سيلاب ورودي، بخش هاي خشك حوضچه شماره 5 نيز به خوبي آبگيري شود.
وي توضيح مي دهد: حوضچه شماره 5 تالاب به عنوان زون حفاظت تالاب مي تواند نقش داشته باشد اما شرايط آبگيري آن مانند حوضچه هاي 1 و 2 و 3 نيست، اين بخش در دهه هاي گذشته نيز كمتر آبگيري شده به طوري كه در 40 سال اخير تنها در سيلاب هاي سال 1354 و 1373 آبدار شده است، با اين حال اين منطقه جزئي از نقشه هور است.
لاهيجان زاده هدف محيط زيست را آبرساني به همه تالاب عنوان مي كند و مي افزايد: از زمان آغاز سيلاب در سه ماه گذشته تلاش شده است موانع آبگيري حوضچه ها تا حد امكان برداشته شود، كه بازگشايي جاده هاي حائل بين حوضچه ها به ويژه ايجاد بيش از 20 شكاف (به طول 100 متر) در جاده شهيد باكري از آن نمونه بوده است.
وي همچنين نسبت به لوله هاي نفتي در بستر هورالعظيم هشدار مي دهد و مي گويد: نگراني از نشت لوله هاي ميادين نفتي آزادگان شمالي و جنوبي و ياران هميشه وجود دارد و بايد تمهيداتي براي آن انديشيده شود.

*تالاب و سيلاب
مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان در ادامه تاكيد مي كند: يكپارچه سازي بخش ايراني هورالعظيم ضروري است و اين كار بايد بعد از مطالعه انجام شود.
وي هورالعظيم را در كنترل سيلاب كرخه بسيار موثر مي داند و مي گويد: تعديل سيلاب يكي از ارزش هاي تالاب ها به شمار مي آيد، امسال از نظر آبي براي خوزستان يك سال استثنايي بوده كه همه حوضه هاي آبي به صورت همزمان ركورد آورد خود را ثبت كرده اند و اين مساله شرايط را دشوار كرده است.
لاهيجان زاده آبگيري نشدن بخشي از حوضچه شماره 5 تالاب را در سيلاب در شهرهاي پايين دست كرخه بي تاثير مي داند و مي افزايد: به دليل يكپارچه نبودن تالاب، زمان ورود آب به حوضچه شماره يك و حركت آن به سمت حوضچه هاي 2 تا 5 طولاني است بنابراين براي كاهش فشار از روي خروجي كرخه به هورالعظيم، علاوه بر گشودن دريچه هاي دايك مرزي به سمت بخش عراقي هور، از يك هفته پيش قسمت هايي از دايك در محدوده حوضچه شماره يك توسط فرمانداري دشت آزادگان شكسته شده است.

*لجاجت نفت
مدير دفتر حفاظت و مهندسي رودخانه ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان با اشاره به بازديد ديروز خود از هورالعظيم مي گويد: 80 تا 85 درصد هورالعظيم بخش ايراني در حال حاضر آبدار است و در حال حاضر در حدود 390 مترمكعب درثانيه آب وارد تالاب مي شود، بخش عراقي نيز پر آب شده است؛ اما بخش هاي كمي از حوضچه هاي شماره 4 و 5 در بخش ايراني هنوز آبگيري نشده است.
سيد ابراهيم حسيني مي افزايد: عمده اراضي خشك تالاب مربوط به حوضچه شماره 5 است؛ يكي از علت هاي آن مرتفع بودن بعضي قسمت هاست كه با افزايش ورودي آب به تالاب آبگيري مي شود، همچنين بخش هاي ديگري وجود دارد كه به دليل ممانعت شركت نفت هنوز آبگيري نشده است.
به گفته وي در حوضچه هاي 3 و 4 نيز قسمت هاي اندكي به دليل فعاليت هاي نفتي هنوز آبدار نشده است، البته در حوضچه شماره يك، شركت نفتي اروندان و در حوضچه شماره 2 ، شركت آزادگان تاسيساتي دارند كه با آبگيري اين حوضچه در ميان آب قرار گرفته اند و مشكلي ندارند.
وي با بيان اينكه شركت هاي نفتي براي جلوگيري از آبگيري اطراف تاسيسات نفتي اقدام به خاكريزي يا مسدود كردن دهانه هاي كالورت ها (زيرآبگذرها) مي كند، مي گويد: در سال هاي گذشته تلاش هاي زيادي براي آبگيري محدوده ميادين نفتي شده و از سال 94 حداقل سه چهار بار آن را مطرح كرديم اما موافقت نكرده اند.
حسيني تصريح مي كند: در حوضچه شماره 5 شركت نفت بايد از ابتدا ارتفاع تاسيسات را به گونه اي مي ساخت كه مناسب محيط تالابي باشد و اكنون دشوار است، اگر چه اين شركت ها در حال توسعه تاسيسات هستند و توانايي مالي لازم را براي اصلاحات دارند.
وي همچنين تصريح مي كند: بخش هاي خشك تالاب مساحت اندكي را به خود اختصاص داده و عدم آبگيري آنها در سيلاب ورودي به شهرهاي پايين دست كرخه تاثيري ندارد، البته از سه ماه پيش كه شرايط رودخانه سيلابي است، آب زيادي وارد هورالعظيم شده كه نقش بسزايي در كنترل سيلاب داشته است.
حسيني تاكيد كرد: اكنون جاده هاي حائل بين حوضچه هاي هورالعظيم بازگشايي و بخش اعظم ظرفيت هورالعظيم پرآب شده و در هر جايي كه نياز باشد، نيز جاده ها شكافته مي شود.

*اجاره نشين ها
اگر چه بسياري از ارزش هاي تالاب ها هنوز ناشناخته مانده، اما مطالعات اقتصادي تالاب ها نشانگر آن است كه يك تالاب حدود10 برابر جنگل ها و200 برابر زمين هاي زراعي ارزش اقتصادي دارد. مهمترين آنها تعديل آب و هوا، كنترل سيل و جلوگيري از گرد و غبار است.
مطالعات ارزشگذاري اقتصادي تالاب هورالعظيم كه توسط اميرحسين منتظرحجت عضو هيات علمي دانشگاه شهيد چمران اهواز در سال 1392 انجام شده نيز نشان مي دهد: ارزش اقتصادي و منافع سالانه هورالعظيم 748 ميليون دلار و ارزش آن به عنوان يك سرمايه زيست محيطي 173 ميليارد دلار است.
اين مطالعه، ارزش هر هكتار از اين تالاب را 2 ميليون دلار و اجاره سالانه هر هكتار آن هشت هزار و 500 دلار برآورد و اعلام كرده شركت نفت براي فعاليت در تالاب بايد اجاره پرداخت كند.
همچنين طبق اين مطالعه، هورالعظيم بدون هيچ هزينه يا سرمايه گذاري، سهم 1.9 درصدي در توليد ناخالص خوزستان دارد كه در مقايسه با اعتبار و تسهيلاتي كه براي صنايع يا آبزي پروري هزينه مي شود بسيار حائز اهميت است.
حالا كه رودخانه كرخه طغيان كرده و سيلاب به سمت شهرهاي نفتي هويزه و دشت آزادگان و هورالعظيم در جريان است، وزير نفت نامه اي به شركت هاي تحت مديريتش نوشته است. زنگنه در اين نامه كه 2 روز پيش منتشر شد، بر حفاظت از تاسيسات صنعت نفت در برابر سيل و كمك به سيل زدگان تاكيد كرده و گفته است: خوزستان قلب تپنده صنعت نفت است و هر گزندي به خوزستان، زخمي بر پيكره صنعت نفت خواهد بود.
آيا سيلاب كرخه، زخمي گزنده بر پيكره صنعت نفت است؟
گزارش از نادره وائلي زاده
9754/6064