گلستان با وجود برخورداری از سیمای سرسبز، از استان هایی است كه نام آن با بلایای طبیعی عجین شده اما با این وجود مشخص نیست چرا برای خلاصی از این بلایا به مقوله پیشگیری و راهكارهای كاهش خسارت كمتر توجه می شود و با وجود تكراری شدن بلاهای طبیعی همچون سیل، از آن درس گرفته نمی شود.
بر اساس اطلاعات موجود، بیشتر نواحی استان گلستان به ویژه شرق آن حادثه خیز بوده و فقط در مقوله سیل، در سه دهه اخیر با حداقل 120 مورد وقوع سیل كوچك و بزرگ روبه رو بوده كه سیل سال های 71، 80 و 81 از سیل های سنگین و سهمگین آن به شمار می رود كه صدها كشته به همراه خسارت مالی فراوانی بر جای گذاشت.
با این حال، سیل اخیر گلستان اگرچه از نظر تعداد تلفات جانی كمتر از چند سیل سال های گذشته بوده اما از لحاظ حجم آب و خسارات مالی به مراتب سنگین تر و سهمگین تر بوده و تكرار این تراژدی تلخ نشان می دهد كه باید به مقوله پیشگیری برای كاهش خسارات و آلام بلایای طبیعی اهتمام ویژه ای هم از سوی مدیران و هم از سوی مردم صورت گیرد.
واژه پیشگیری هم كه در لغت به معنای جلوگیری، دفع و منع سرایت مرض، صیانت و حفظ صحت آمده، از نظر ریشه شناسی نیز دارای دو بعد است یكی به معنی پیش دستی كردن، پیشی گرفتن و به جلوی چیزی رفتن و دیگری به معنی آگاه كردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن است.
به نظر می رسد، برای جلوگیری از تكرار تراژدی تلخ بلایای طبیعی و كاهش خسارات آن در استان گلستان، انجام اقدامات پیشگیرانه كه به مراتب بسیار كم هزینه تر از جبران خسارت می باشد، در چند حوزه ضروری است.
** الف) حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری
شاید مهمترین اقدام در حوزه پیشگیری از بلایای طبیعی بویژه سیل های مخرب در استان گلستان، اهتمام جدی مسئولان متولی برای اجرای طرح های آبخیزداری و لایروبی سدها و رودخانه ها و نیز مشاركت بیشتر مردم برای صیانت از منابع خدادادی باشد.
احداث كارشناسی سدها، سیل بندها، بندهای انحرافی، طرح های آبخیزداری، جلوگیری از تغییر كاربری عرصه های منابع ملی و اراضی زراعی و نیز تقویت پوشش گیاهی در مناطق كوهستانی و شیبدار باهدف حفظ خاك و كنترل سیلاب ها از مهمترین راهكارها در این حوزه است.
با نگاهی به چند سیل مخرب گلستان بویژه در سال های 80 و 81 و سیل امسال به روشنی می توان دریافت كه اگرچه برخی اقدامات آبخیزداری مانند احداث دو سد گلستان و بوستان توانست دركنترل سیل و كاهش خسارات موثر باشند اما افزون بر 50 درصد ظرفیت همین دو سد در جریان سیل های كوچك و بزرگ سال های گذشته پر از رسوب شده اند.
حال اگر در فاصله آخرین سیل مخرب سال 80 و 81 تا سیل الان بویژه در چند سال گذشته كه خشكسالی سبب خشك شدن آب پشت سدهای نامبرده شده و نیز سد وشمگیر از سدهای قدیمی گلستان، مسئولان و متولیان حوزه آب منطقه ای با اختصاص ردیف اعتباری نسبت به لایروبی سدها و رودخانه های استان اقدام می كردند، بدون تردید حجم خسارات هزاران میلیارد تومانی سیل اخیر كاهش می یافت.
بر اساس اطلاعات شركت مدیریت منابع آب كشور، حجم مخزن سد وشمگیر كه درسال 49 به بهره برداری رسیده 96 میلیون متر مكعب، حجم مخزن سد گلستان كه درسال 79 افتتاح شد 86 میلیون مترمكعب و حجم مخزن سد بوستان كه درسال 83 به بهره برداری رسید 54 میلیون متر مكعب اعلام شده است.
با این حال براساس گزارش روابط عمومی آب منطقه ای گلستان، حجم فعلی این سه سد در مجموع 118 میلیون متر مكعب است در حالی كه حجم سیلاب اخیر 306 میلیون مترمكعب معادل 2.6 برابر حجم فعلی سه سد بوده است.
اما نكته مهم این آمارها آن است كه دقیقا 50 درصد حجم مخازن سه سد بزرگ گلستان در شرق آن را رسوب پر كرده كه اگر این حجم سدها رسوب گیری و لایروبی می شد، بدون تردید در كاهش خسارات سیل اخیر موثر بود.
همچنین براساس اعلام روابط عمومی شركت آب منطقه ای گلستان در 10 سال اخیر و از مجموع 2700 كیلومتر طول رودخانه های این استان فقط 1750 كیلومتر آن، معادل تقریبی 65 درصد لایروبی شده است.
با علم به اینكه انجام لایروبی سدها و رودخانه ها هزینه بر بوده و در برخی سال ها كشور نیز با مشكلات و تنگناهای مالی مواجه بوده است، اما می شد با مدیریت و برنامه ریزی صحیح، در این زمینه از توان ادارات و نهادهای مختلف از جمله ظرفیت خوب تجهیزاتی و فنی نیروهای مسلح استفاده كرد.
اگر چه حضور فعلی نیروهای مسلح در امداد رسانی و رفع مشكل سیل زدگان اقدام قابل تقدیر است، اما استفاده از ظرفیت لجستیكی آنان كه از بیت المال تامین شده، در زمان های عادی برای كمك به دولت ها به منظور رفع مشكلات و انجام اقدامات پیشگیرانه ضروری است و گرنه حضور صرف در زمان حوادث اگرچه آنگونه كه گفته شد در راستای كاهش آلام آسیب دیدگان اقدامی قابل تحسین است اما در كلان موضوع، به مثابه 'نوش دارو پس از مرگ سهراب' خواهد بود.
اجرای طرح های آبخیزداری در مناطق كوهستانی و شیبدار همراه با مبارزه جدی با پدیده نامیمون انواع و اقسام دست درازی ها به عرصه های منابع ملی و طبیعی از دیگر راهكارهای پیشگیری از وقوع بلایای طبیعی و نیز كاهش خسارات آن محسوب می شود.
نكته ای كه رییس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری كشور در سفر سوم فروردین سال جاری خود به مناطق سیل زده شرق گلستان به آن اشاره و اذعان كرده بود: انجام اقدامات پیشگیرانه كه اصلی ترین و مهمترین اقدام برای جلوگیری از بروز سیل های مخرب است باید به صورت ریشه ای، اساسی و زیربنایی انجام شود.
خلیل آقایی گفته بود كه منشاء سیل، حوزه آبخیز است اما اعتبارات تخصیصی برای انجام اقدامات زیربنایی در زمینه آبخیزداری به منظور مقابله اساسی و ریشه ای با مخاطرات سیل، كافی نبوده و پاسخگوی نیازها نیست.
وی تاكید كرده بود كه غیر از تقویت پوشش گیاهی و اصلاح و احیای مراتع و جنگل ها راه دیگری برای پیشگیری از وقوع سیلاب های مخرب وجود ندارد.
آقایی با این حال گفته بود كه طبق برنامه ششم توسعه، سازمان جنگل ها، سالانه موظف به انجام عملیات آبخیزداری در سطح دو میلیون هكتار است ولی با اعتباراتی كه در دو سال گذشته تخصیص یافته، در كمتر از یك میلیون هكتار این عملیات انجام شده است.
این مقام مسئول اما اقدامات آبخیزداری انجام شده در استان گلستان را خوب ارزیابی كرده اما كافی ندانسته و گفته كه باید این اقدامات با سرعت بیشتری صورت گیرد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان با تاكید بر این نكته كه مسائل مربوط به لایروبی سدها، رودخانه ها و نیز كاشت درختان مثمر در اراضی شیبدار در حوزه عمل منابع طبیعی قرار نداشته و متولیان خاص خود را دارد، خاطرنشان كرد: انجام اقدامات موثر در این حوزه ها به همراه اقداماتی كه منابع طبیعی در حوضه های آبخیز در زمینه آبخیزداری و احیای جنگل ها و مراتع انجام می دهد، می تواند در كاهش اثرات مخرب سیل ها موثر باشد.
ابوطالب قزل سفلو در تشریح دلایل سیل اخیر نیز گفت: بارش هایی كه در این استان منجر به سیل اخیر شد، نتیجه ریزش 70 درصد بارش سالانه گلستان بوده كه در مدت زمانی 30 ساعت به وقوع پیوست كه به دلیل اشباع بودن رطوبت خاك براثر بارش های سال آبی جاری، سبب شد تا خاك نتواند بارش های بسیار شدید را جذب كند و به تولید رواناب و جاری شدن سیل منجر شد.
وی بابیان اینكه چنین بارش های رگباری و سریع، حاصل تغییر اقلیم نیز می باشد، اضافه كرد: با این حال انجام برخی طرح های آبخیزداری در شهرهای شرق گلستان سبب كاهش شدت سیل و خسارات آن شده است.
قزل سفلو تصریح كرد: در 10 سال اخیر با اعتبار 679 میلیارد ریال كه 436 میلیارد ریال آن از منابع ملی بوده، درسطح 530 هزار هكتار از منابع طبیعی گلستان عملیات آبخیزداری انجام شده كه 75 میلیون متر مكعب سیلاب اخیر در گلستان را مدیریت كرد.
مدیر كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان خاطر نشان كرد: اختصاص این اعتبار در حالی است كه بر اساس مصوبه هیات دولت در سال 82 می بایست در مدت 12 سال مبلغ 1820 میلیارد ریال در حوزه سد وشمگیر برای عملیات آبخیزداری اعتبار تخصیص داده می شد كه از این مبلغ تنها حدود 45 درصد آن اختصاص یافته است.
با نگاهی به عرصه های استان گلستان به خوبی برخی ضعف ها در مدیریت علمی و بعضا بی برنامگی در اجرای طرح های پیشگیرانه و نیز برخوردها با انواع ویلاسازی ها كه به گفته مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان عمدتا با اقدام غیرقانونی تغییر كاربری اراضی در مستثنیات در اختیار مردم انجام می شود، نمایان است.
قزل سفلو با بیان اینكه ویلاسازی در عرصه های منابع طبیعی استان بسیار اندك می باشد، گفت: برای این موارد اندك نیز به محض اطلاع پرونده تشكیل و از طریق مراجع قضایی نسبت به برخورد با آن اقدام می شود.
به نظر می رسد كارشناسان حوزه آب منطقه ای، جهاد كشاورزی و منابع طبیعی گلستان با بهره گیری از توان علمی داخلی و خارجی می بایست یك بار برای همیشه با تدوین طرحی جامع و قابل اجرا در یك دوره سه تا پنج ساله و البته با بهره گیری از ظرفیت همه دستگاه ها بویژه توان نهادهای نظامی و حاكمیتی به تراژدی خسارات جانی، مالی و روحی بلایای طبیعی در این استان پایان دهند.
** ب) حوزه ساخت و ساز مسكن و نظارت بر آن
دومین اقدام پیشگیرانه در حوزه كاهش آسیب های ناشی از بلایای طبیعی در گلستان كه متاسفانه خیلی كم به آن توجه می شود، ساخت و سازهای غیراصولی درحاشیه و یا بافت داخل شهرها و روستاها و نیز حاشیه رودخانه ها می باشد.
برای جلوگیری از این رویه نامیمون، بدون تردید نظارت، توجه و برخورد جدی با متخلفان برای جلوگیری از هرگونه ساخت و ساز درحاشیه رودخانه ها و مناطق حاشیه ای شهر و روستا از سوی متولیان ضروری می باشد و درصورتی كه نیاز به اصلاح قوانین است باید قوانین اصلاح شود.
در سیل اخیر در شهرستان گنبدكاووس، بیشترین خسارت به واحدهای مسكونی در مناطق حاشیه ای و كنار رودخانه ها وارد شد.
در این پیوند شهردار گنبدكاووس معتقد است كه شهرداری ها برای جلوگیری از ساخت و سازهای غیراصولی و فنی در مناطق حاشیه ای فاقد توان نظارتی و اهرم اجرایی لازم بوده و تنها یك رای در كمیسیون ماده 100 دارند كه وظیفه برخورد با متخلفان ساخت و سازهای غیرمجاز را عهده دارد.
منصور طعنه گنبدی می گوید: بیشتر ساخت و سازهای غیر اصولی در حاشیه شهرها و رودخانه ها توسط متخلفان در ایام تعطیل و یا شبانه ساخته می شود و در نهایت كمیسیون ماده 100 غالب آنان را به پرداخت جریمه مالی محكوم می كند.
وی خاطرنشان كرد: ساخت و سازهای اصولی و فنی می بایست از سوی شهروندان به فرهنگ عمومی تبدیل شود و مردم می بایستی قبل از هرگونه خرید ملك و ساخت و ساز درآن از شهرداری استعلام بگیرند.
طعنه گنبدی ادامه داد: خوشبختانه ساختمان هایی كه براساس استعلام شهرداری و با رعایت ضوابط معماری احداث شده اند، در بلایای طبیعی از جمله سیل اخیر كمترین خسارت را دیدند و بیشترین خسارت مربوط به ساخت و سازهای حاشیه شهر و رودخانه ها بوده است.
در همین پیوند رییس بنیاد مسكن انقلاب اسلامی گنبدكاووس نیز می گوید كه برای نظارت بیشتر بر ساخت و سازها در روستاها و همچنین جلوگیری از ساخت و سازهای غیراصولی و یا درحاشیه رودخانه ها، باید این نهاد عضو كمیسیون ماده 99 و صاحب رای باشد.
ولی الله رضایی افزود: بنیاد مسكن تسهیلات خوبی برای مقاوم سازی واحدهای مسكونی روستایی پیش بینی كرده كه طی یك دهه اخیر 11 هزار نفر از این تسهیلات استفاده كردند و مطابق با نظرات فنی و اصولی اقدام به ساخت مسكن كرده اند.
وی اضافه كرد: با وجود پیش بینی تسهیلات خوب برای بهسازی مسكن روستایی اما بخش زیادی از روستاییان به دلیل سختگیری بانك ها در اخذ وثیقه و قبول نكردن وثیقه زنجیره ای، از دریافت تسهیلات محروم می مانند.
رضایی گفت: دریافت وثیقه زنجیره ای مصوبه بانك مركزی و هیات وزیران است اما بانك ها در این حوزه كمتر همكاری دارند و این امر سبب شده تا هم اكنون افزون بر 50 درصد واحدهای مسكونی در مناطق روستایی گنبدكاووس مقاوم سازی نشوند.
وی تصریح كرد: متاسفانه بیشترین خسارت در بلایای طبیعی نیز متوجه واحدهای غیرمقاوم موجود در روستاها و یا احداث شده درحاشیه رودخانه ها می باشد كه بایستی قبل از وقوع حادثه برای آن راهكاری اندیشده شود.
**ج ) حوزه بیمه حوادث و فرهنگ سازی آن
سومین راهكار پیشگیرانه ارزان قیمت برای كاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی توجه به بیمه عمر و حوادث ازسوی مردم است آنجا كه می توان با اندك هزینه ای، جان و مال را دربرابر بلایای طبیعی بیمه كرد اما به دلایل مختلف عامه مردم از این اقدام سرباز می زنند.
در حادثه اخیر اگرچه برخی شهرداری های گلستان از جمله گنبدكاووس اقدام به بیمه حوادث واحدهای مسكونی و تجاری این شهر كرده بود اما اگر فرهنگ بیمه در بین مردم نهادینه شود و هر شهروندی با پرداخت سالانه مبالغی اقدام به بیمه جان و مال كند، قطعا در هنگام بروز حوادث می تواند از مزایای آن برخوردار شوند.
به گفته منصور طعنه گنبدی، شهردار گنبدكاووس، شهرداری با پرداخت حدود 150 میلیون تومان درسال 97 به یكی از شركت های بیمه، 26 هزار واحد مسكونی و 6 هزار واحد تجاری را در برابر حوادث طبیعی بیمه كرده است.
بر این اساس با یك ضرب و تقسیم ساده، سهم هر واحد مسكونی و تجاری در بیمه انجام شده كه تا سقف 16 میلیون تومان ابنیه و وسائل منزل می باشد، تنها حدود پنج هزار تومان است.
اگر هر شهروند با پرداخت دو یا چند برابر این حق بیمه، منزل مسكونی یا واحد تجاری خود را در برابر حوادث بیمه كند، هیچ نگرانی هنگام بلایای طبیعی نخواهد داشت بنابراین به نظر می رسد كه باید فرهنگ بیمه را در مردم یا نهادینه و یا اجباری كرد.
به هرحال آنچه مسلم است اینكه بلایای طبیعی در همه نقاط جهان از جمله ایران امری عادی و طبیعی می باشد اما می توان با انجام اقدامات پیشگیرانه بعضا ساده و یا علمی و اصولی، ابعاد مختلف خسارات آن را كاهش داد.
** علی لكزانوری - خبرنگار ایرنا در گنبدكاووس
/3039/1860
گنبدكاووس - ایرنا - تراژدی تكراری سیل و دیگر بلایای طبیعی از جمله خشكسالی در استان گلستان و خسارت جانی، مالی و روحی ناشی از آن در چند دهه اخیر، نشان دهنده كم اهمیت بودن و یا مغفول ماندن واژه پیشگیری نزد مدیران و مردم این دیار است.
