نكات موثر در كاهش سيل * سيد محسن حسيني

اين سيل نه اولين سيل استان گلستان بوده و نه آخرين خواهد بود و با توجه به عوامل مختلف اعم از عوامل اصلي شامل شدت، مدت بارش و عوامل تشديد كننده از جمله زمين‌شناسي و خاك، شيب و پوشش طبيعي، تغيير كاربري اراضي، كاهش تراكم جنگل‌ها و مراتع، جانمايي نامناسب ابنيه مسكوني و راه‌هاي ارتباطي، خشكسالي و افزايش دامنه سيل، بروز جريان‌هاي گلي، واريزه‌اي، حمل درختان، عدم رعايت حريم و بستر رودخانه‌ها و مسيل‌ها، مسدود شدن مقطع رودخانه‌ها، مسدود شدن دهانه پل‌ها و ... لازم است نكاتي توسط عموم مردم و دستگاه‌هاي دولتي مورد توجه قرار گيرد كه ذيلا به نكاتي اشاره مي‌شود.
بديهي است كه هريك از نكات مورد اشاره و طيف اثرات آن در كاهش تشديد سيل و حتي تعديل آن خود نيازمند توضيحات بيشتري است كه در اين مقال نمي‌گنجد و لازم است در نوشتارهاي ديگر توسط اهل فن مورد تشريح بيشتر قرار گيرد.
1 - هم اكنون با گذشت بيش از 17 سال از سيل عظيم سال 1380 استان گلستان و سيل هاي بعد از آن از جمله سيل اخير (اسفند 97 و فروردين 98) به نظر مي آيد جاي «مركز مطالعات و تحقيقات سيل» به عنوان يك مركز كشوري در استان گلستان هنوز خالي است و با توجه به سابقه سيل در استان گلستان و مزاياي ديگر، بسيار به جاست اگر مديران استان و كارشناسان و دانشمندان مرتبط با موضوع همت خود را براي تاسيس اين مركز جزم كنند.
2 - اخطار هواشناسي بايد دقيق باشد يعني هم «ميزان بارش» را پيش‌بيني كند و هم «محل بارش» و هم «زمان بارش» را. فاصله زماني هم حداقل يك هفته باشد تا بتوان برنامه آمادگي سيلاب و تنظيم سدها را انجام داد. براي پيش‌بيني‌هاي دقيق‌تر نياز به تجهيزات مدرن‌تر از جمله رادار موسوم به «سي باند» و نيز ملحقات آ ن است، تكميل شبكه ايستگاه‌هاي هواشناسي و باران‌سنجي در سطح استان به ويژه ايستگاه‌هاي ثبت كننده و آنلاين (110 ايستگاه) نيز از عوامل موثر در پيش‌بيني بارش است.
3 - مطالعه و اجراي طرح‌هاي آبخيزداري در حوضه‌هاي بالادست، بخشي از مقدار و سرعت سيلاب را تعديل كرده و رسوب را نيز كاهش مي‌دهد. همچنين افزايش پوشش گياهي، جنگلكاري و احداث باغ در بالادست جاده بين‌المللي نوكنده تا تنگراه، در كاهش سرعت آب و ميزان رسوب بسيار موثر است.
4 - تكميل شبكه ايستگاه‌هاي آب‌سنجي در تمام رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها به ويژه ايستگاههاي ثبت‌كننده و آنلاين در ثبت و آمادگي در مقابل رواناب‌هاي حاصل از بارش‌ها و زمان رسيدن به شهرها وروستاها نقش مهمي ايفا مي‌كند.
5 - مطالعه و اجراي طرح‌هاي هشدار سيل در حوضه‌هاي بالادست شهرها مجموعه‌هاي مهمي است كه در حفظ جان و مال مردم نقشي اساسي دارد.
6 - سد وشمگير با گذشت حدود 50 سال از عمر آن نياز به علاج بخشي دارد، افزايش حجم مخزن و تعميرات اساسي دريچه‌هاي پاياب سد در اولويت اول و ايستگاه‌هاي پمپاژ، شبكه‌ها و زهكش‌ها در اولويت بعدي مي‌تواند بخشي از سيلاب را مديريت كند.
7 - تسريع در تكميل سدهاي نرماب در مينودشت، چايلي (مختومقلي فراغي) در مراوه‌تپه و آقدكش در آق‌قلا نقش مهمي در ذخيره‌سازي و نيز تعديل سيلاب دارند.
8 - مطالعات، مجوزها و آغاز عمليات سدهاي قره‌چاي در راميان و شصتكلاته در گرگان به نوبه خود در مديريت سيلاب اهميت دارند، ظرفيت مديريت سيلاب در اين سدها لحاظ شود.
9 - تسريع در تكميل طرح زهكشي اراضي اولويت‌دار غرب استان ( تركمن، گميشان، كردكوي، آق‌قلا، گرگان ) در هدايت بخش زيادي از سيلاب پخش شده در دشت كمك مي‌كند.
10 - مطالعه و اجراي فيوز (تاسيسات و كانال)‌هاي انحراف سيلاب رودخانه‌هاي گرگانرود، قره‌سو و هدايت ايمن سيلاب تا دريا نقش تسكين‌دهنده سيلاب‌هاي بيش از ظرفيت رودخانه را ايفا مي‌كنند.
11 - تسريع در تكميل نقشه‌برداري و كاداستر بستر و پيرامون رودخانه‌ها و تعيين حد بستر و حريم رودخانه‌ها و اعلان عمومي كه از حدود 2850 كيلومتر رودخانه در استان حدود يك‌هزار و 350 كيلومتر انجام شده و حدود 1500 كيلومتر باقي‌مانده است به مديريت ريسك كاربري اراضي پيرامون رودخانه‌ها كمك شاياني مي‌كند.
12 - تسريع در علامتگذاري (رپرگذاري) حد نهايي بستر رودخانه ها كه از حدود 2 هزار و 850 كيلومتر رودخانه در استان حدود 620 كيلومتر انجام شده و حدود 2 هزار و 230 كيلومتر باقي مانده است، به مردم در رعايت بستر و حريم رودخانه‌ها بينش بهتري مي بخشد.
13 - تخصيص اعتبار پيوسته جهت گشت و بازرسي دائمي براي حراست بستر و حريم و پيشگيري و مقابله با تجاوزات و نيز اخذ سند بستر رودخانه ها به منظور مراقبت دائمي و تسريع در رفع تجاوزات از عوامل مهم تشديد سيل به ويژه در نقاط جمعيتي است.
14 - آموزش‌هاي عمومي در رسانه‌ها، نصب تابلوهاي هشدار و تابلوهاي مشخصات بستر و حريم كه نياز به حدود 3 هزار تابلو در نقاط مناسب است، از موارد كاهنده اثرات سيل است.
15 - لايروبي، ساماندهي و اصلاح مسير رودخانه ها با توجه به نوع و شكل رودخانه‌هاي استان، به طور دائم انجام شود به نحوي كه سالانه حداقل 600 كيلومتر از رودخانه‌ها بايد لايروبي شود.
16 - ديواره‌سازي و تثبيت بستر رودخانه‌ها در نقاط آسيب‌پذير رودخانه‌ها از ورود سيل به اراضي و تاسيسات مجاور پيشگيري مي‌كند، از حدود 200 كيلومتر نقاط آسيب‌پذير شناسايي شده در استان حدود 50 كيلومتر ديواره‌سازي انجام شده و حدود 150 كيلومتر نيازمند ديواره است.
17 - تكميل عمليات شناسايي، صدور احكام قضايي و تخريب تجاوزات به بستر و حريم رودخانه‌ها در بازگشايي مسير سيل اهميت ويژه دارد، در اين بين برخي ابهامات قانوني نيز لاز م است، رفع شود.
18 - مطالعه و ايجاد نقاط امن براي اسكان موقت مردم هر شهر و روستا و تهيه نقشه خروج اضطراري و مانورهاي ادواري در آمادگي و حفظ جان مردم اهميت فوق العاده دارد.
19 - لايروبي و تنقيه مداوم بالادست، مقطع و پايين دست پل‌ها توسط مالكان و متوليان آنها (راه، راه آهن، شهرداري‌ها، دهياري‌ها، جهاد كشاورزي، بخش خصوصي) از تشديد اثرات سيل جلوگيري مي‌كند.
20 - مسيرهاي انحراف آب كه در سيل اخير (اسفند 97 و فروردين 98) ايجاد شده‌اند، تثبيت شده و تملك شده و براي سيلاب‌هاي احتمالي سنوات بعدي محفوظ مانده و نگهداري شوند و در مكان‌هايي از جاده‌هاي اصلي و فرعي و راه آهن كه در سيلاب اخير براي عبور سيل تخريب شده، پل طراحي شود و از انسداد آنها خودداري شود.
21 - بيمه سيل براي منازل، تاسيسات، وسايط نقليه، اراضي كشاورزي و ... با جديت ايجاد و توسعه يابد.
22 - كارگاه‌ها، دامداري‌ها، مرغداري‌ها و ساير تاسيسات اقتصادي چنانچه در حريم رودخانه‌ها احداث شده‌اند، به بيرون از حريم منتقل شوند و چنانچه خارج از حريم ولي در نزديكي رودخانه هستند، دايك‌هاي حفاظتي براي آنها احداث شود.
23 - تمام پل‌هايي كه بدون مجوز آب منطقه اي احداث شده‌اند و مقطع رودخانه‌ها را كاهش داده‌اند، اصلاح يا تخريب و طبق اصول فني و مجوز صادره بازسازي شوند.
24 - دايك‌هاي حفاظتي براي مناطق آسيب‌پذير شهرهاي آق‌قلا، گميشان، انبارالوم و سيمين شهر، روستاهاي مجاور رودخانه‌ها، فرودگاه گرگان و شهرك صنعتي آق‌قلا احداث شود.
25 - جاده كمربندي شهر آق‌قلا به طور كامل تخريب شود و كمربندي جايگزين دو منظوره ( انحراف سيل)، در شرق شهر آق‌قلا احداث شود.
26 - مطالعات دشت سيلابي آق‌قلا _ گميشان به روز شود.
27 - ضوابط ساخت مسكن و مصالح بكار رفته در واحدهاي مسكوني و تجاري و تاسيسات ديگر در شهرهاي گنبدكاووس، آق‌قلا، گميشان، انبارالوم، سيمين‌شهر و روستاهاي مجاور گرگانرود و «قره‌سو» متناسب با اين باشد كه در صورت آبگرفتگي، پايداري آنها مورد تهديد قرار نگيرد.
28 - مطالعات مديريت سيلاب شهري در شهرهاي گنبدكاووس، آق‌قلا، گميشان ، انبارالوم و سيمين‌شهر به فوريت و ساير شهرهاي استان در اولويت بعدي مورد بازبيني قرار گرفته و در صورت نياز اصلاح شود و براساس آنها طرح‌هاي جامع و تفصيلي اين شهرها مورد اصلاح قرار گيرد.
29 - در تمام شهرها و روستاهاي استان، چهار مولفه مهم كاهش روانابهاي شهري در صدور پروانه‌ها و تهيه طرح‌هاي تفصيلي مورد توجه قرار گيرد. (شامل انتقال آب سقف بناها به چاه‌هاي جاذب يا مخازن ذخيره براي فضاي سبز، مفروش كردن حياط‌ها و پياده‌روها با پازل‌هاي قابل نفوذ آب به‌جاي موزاييك و...، پايين‌تر قرار گرفتن بلوارها از كف خيابان، جانمايي خيابان و پارك در مجاورت رودخانه‌ها )
30 - در مطالعات طرح‌هاي هادي روستاها، مسائل مديريت سيلاب مورد توجه قرار گيرد.
اميدوارم با لحاظ نكات فوق كه هر يك از مشاهدات عيني و تجربيات 25 ساله و مطالعات مستمر نگارنده منشا گرفته يكايك و با دقت توسط عموم مردم و دستگاه‌هاي دولتي مورد توجه قرار گيرد و در بارش‌هاي بعدي اثرات سيل تعديل شده و از تشديد آنها نيز جلوگيري شود.

* سيد محسن حسيني (برساووش) كارشناس مسائل آب