سيل موهبت يا مصيبت

از آنجا كه تكرار اين پديده دور از انتظار نيست، بررسي دقيق پيامدهاي اين رخداد مي تواند در فرآيند توليد نقشه راه و رويارويي انسان با سيلاب را طراحي كرد.
باران هاي سيل آسا و سيلاب حاصل از آن در روزهاي نخستين فروردين ماه امسال در چهارمحال و بختياري كه با طغيان رودخانه ها و مسيل ها به ويژه در شهرستان هاي كوهرنگ و لردگان همراه بود، خسارات قابل توجهي را به زيرساخت ها و بويژه شيلات اين استان وارد كرد.
با وجود اين خسارت ها، روان آب ها موجب پر شدن سدها و تالاب هايي شد كه زماني رو به فراموشي و خشكي گذاشته بود.
سال 97 نيز همچون سال هاي پيش از آن با خالي بودن حجم سدها و تبعات خشكسالي، خشكي تالاب ها و رودخانه ها، كمبود آب در بخش كشاورزي و شرب و چالش هاي زيست محيطي سپري شد.
تداوم خشكسالي استان چهارمحال و بختياري كه با 'كوه هاي سربه فلك كشيده سپيدپوش' و 'چشمه هاي جوشان' و رودهاي خروشان معروفش، به سرزميني خشك تبديل شده بود.
خشكسالي باعث شد تا چشمه ها كه آبشخور حيوانات وحشي بودند، خشكيده و حيات پيرامون خود را لب تشنه بگذارند و تالاب هايش همانند بسياري از تالاب هاي كشور به بركه هاي كوچكي تبديل شده بود.

**سيل موهبت يا مصيبت
كارشناس ارشد آب هاي سطحي و تخصيص شركت آب منطقه اي چهارمحال و بختياري با تاكيد بر غير قابل اجتناب بودن پديده سيل عنوان كرد: در هنگامي كه مقدار بارش ها بيشتر از ميزان نفوذ و نگه داشت حوزه باشد و يا بعضا در اثر ذوب شدن ناگهاني برف، روان آب هايي جاري مي شود كه موجب افزايش دبي رودخانه و يا مسيل ها شده و در نهايت منجر به وقوع سيل مي شوند.
ميلاد خواستار در گفت و گو با ايرنا افزود: با توجه به توپوگرافي چهارمحال و بختياري، موثرترين و مفيدترين نوع بارش در اين منطقه برف است كه با ذوب تدريجي، موجب تغذيه سفره هاي آب زيرزميني و آب هاي جاري مي شود.
وي افزود: تغيير الگوهاي بارش در سال هاي اخير موجب شده است كه در بيشتر موارد بارش ها به صورت باران و با شدت و فراواني در مدت زمان كم همراه باشد كه آنها را از دسترس خارج مي كند، بنابراين هرچند سيلاب مي تواند آثار مخرب بسياري داشته باشد، در عين حال به مثابه فرصتي تكرار ناشدني در سرزمين هاي كم بارشي نظير ايران است كه در صورت كنترل آب هاي سطحي نقش موثري در مديريت مصرف را در پي خواهد داشت.
خواستار افزود: مديريت و كنترل سيلاب با روش هاي سازه اي و غيرسازه اي صورت مي گيرد و در صورتي كه تمهيدات لازم پيش از وقوع سيل براي آن در نظر گرفته شده باشد، قابل دست يابي است.
وي به اهميت نقش بسزاي پوشش هاي گياهي در افزايش جذب آب اشاره كرد و افزود: از بين بردن پوشش هاي گياهي كه به خاطر عدم آگاهي و گاه در اثر اقدامات سودجويانه صورت گرفته است نيز موجب كاهش نفوذ پذيري خاك و در نتيجه افزايش روان آب ها و بروز سيلاب در بالا دست شده كه اين عامل با اقدامات ديگري نظير بي توجه به حريم مسيرهاي آب دست به دست هم داده است و فاجعه آفرين شده است.
كارشناس ارشد آب هاي سطحي و تخصيص شركت آب منطقه اي ادامه داد: در بررسي سازه هاي آبي شوشتر متوجه مي شويم كه وقوع سيلاب منجر شده است تا مردم به منظور ايمن ماندن از خطرات، آن شهر را به ترازهاي ارتفاعي بالاتر انتقال دهند ولي هرگز به پايين دست بازنگشته اند.
وي در ادامه افزود: بي توجهي به تجارب پيشينيان و فراموشي سيلاب هايي كه در طول تاريخ به وقوع پيوسته است، موجب شده تا بسياري از طرح هاي شهرسازي بدون توجه به حريم رودخانه، مسيل ها و حداكثر دبي آنها تنظيم شود و به لايروبي اين نواحي بي توجهي نشود.
خواستار، به نقش بسزاي افزايش قيمت زمين در تجاوز به حريم آب هاي جاري اشاره و خاطرنشان كرد: بي توجهي به اين عوامل و عدم توجه به مطالعات كارشناسان آب منطقه اي، موجب آبگرفتگي منازل مسكوني شهرك هاي نوساز نقنه در بارش هاي روزهاي نخست فروردين ماه امسال شد.
رئيس گروه دفتر بهره برداري و نگهداري از تاسيسات آبي و برق آبي استان نيز در رابطه با شرايط آب و هوايي و احتمال وقوع سيلاب گفت: سيل نه موهبت و نه مصيبت بلكه يك پديده طبيعي و اقليمي است.
وي افزود: در كشوري نظير ايران كه وضعيت بارش ها چه بلحاظ توزيع زماني و چه بلحاظ مكاني متغير مي باشد، احتمال رخداد سيل وجود دارد.
مهدي سلامي خاطرنشان كرد: تغييرات اقليمي، تغيير اكسترموم ها و وقايع حدي را به دنبال داشته است كه يكي از تبعات آن افزايش ميزان بارش ها در مدت زمان محدود مي باشد و احتمال وقوع سيل را شدت بخشيده است، از طرفي تغييرات اقليمي و گرمايش جهاني، افزايش دما و كاهش شديد بارش ها و به تبع آن خشكسالي هاي بي سابقه اي را در پي دارد كه سال گذشته با آن مواجه شديم.
وي در ادامه افزود: در مجموع با شرايط آب هوايي جديدي مواجه هستيم كه تمهيدات سازگاري با خشكسالي ها و سيلاب ها و پيش بيني وقوع هريك از آنها به صورت توامان بايد در دستور كار قرار بگيرد و پيش از وقوع اين وقايع، چاره انديشي شود.
سلامي تاكيد كرد: مديريت سيلاب و مهار روان آب و مديريت كم آبي متفاوت از يكديگر است و آمادگي براي هر دو آنها در جهت مقابله با بحران ضروري است.
وي افزود: تغييرات و سازه هاي ايجاد شده در مسير رودخانه ها و مسيل ها كه در سال هاي كم بارش و بدون توجه به احتمال وقوع سيلاب صورت گرفت، ناشي از عدم توجه به چرخه هاي آب و هوايي و تغييرات اقليمي بود كه موجب فرسايش و تغيير شرايط هيدرولوژيكي و آنها شده است و در نتيجه هرگونه افزايش دبي آب منجر به خسارت مي شود.
مديرگروه دفتر بهره برداري و نگهداري از تاسيسات آبي و برق آبي استان نيز اظهار داشت: سيلاب ها نعمتي هستند كه به يكباره نازل مي شوند و مي توانند منبع كم نظير آب شيرين تلقي شوند، ليكن دستكاري در مسيل ها و عدم توجه به حريم و بستر رودخانه ها كه ناشي از تصميمات مقطعي است، آن ها را به پديده هايي خسارت بار و تنفرانگيز تبديل كرده است و همانطور كه در سيلاب هاي اخير كشور شاهد بوديم متاسفانه مردم خسارات جاني و مالي بسيار زيادي را متحمل شدند و اين مساله تاسف بار است.
نوراله كريمي در گفت و گو با ايرنا تصريح كرد: سيلاب در گذشته نيز وجود داشته است اما از آنجايي كه نياكان ما احترام بيش تري براي طبيعت قائل بودند خسارت كمتري متحمل مي شدند.
وي افزود: آب مسير خود را در طول سال هاي متمادي پيدا كرده است و همواره به مسير خود باز مي گردد و بي شك آنچه را در مسير خود باشد با خود مي برد و حق خود را از طبيعت باز مي ستاند.
وي تاكيد كرد: خشكه رودها در حقيقت مسير جريان رودهايي فصلي و يا سيلاب هايي بوده اند كه در طول ساليان سال ايجاد شده اند و خشكي ظاهري آنها در چند سال را نيابد به معناي خشكي دائمي آنها قلمداد كرد، زيرا حتي يك رگبار ناگهاني نيز مي تواند موجب طغيان آنها شده و لطمات جبران ناپذيري را وارد كند. كريمي در ادامه افزود: يكي از مهم ترين رودخانه هاي فصلي استان «خشكه رود فارسان» است كه در فصول بارش از دبي آب بسيار بالايي برخوردار است.
كريمي با انتقاد از جزيره اي عمل كردن ارگان هاي كشور در خصوص شهرسازي و بي توجه به نظر كارشناسان حوزه آب، به بي توجه به تعيين دقيق كاربري ها در برخي شهرها اشاره كرد و افزود: جانمايي ناصحيح شهرك هاي مسكوني و كاربري هاي غيرمسكوني در مواقع بارش مشكل ساز شده است و با توجه به اينكه اقدامات شهرسازي به خودي خود باعث كاهش نفوذپذيري و افزايش روان آب ها مي شود، در شهرهايي نظير شهركرد، منطقه ميرآباد منبع توليد روان آب و جاري شدن آن به پايين دست شهر شده است.
مديرگروه دفتر بهره برداري و نگهداري از تاسيسات آبي و برق آبي استان، تقويت برنامه هاي آبخيزداري به منظور كاهش روان آب ها را از مهمترين راهكارهاي زيست محيطي دانست و خاطرنشان كرد: متاسفانه برخي از برنامه هاي كلان كشور نيز تنها با تاكيد بر تغذيه ديگر حوضه ها و جلوگيري از ايجاد طرح هاي آبخيزداري در استان تصويب شده است.

**پيشينه سيل در چهارمحال و بختياري
يك پژوهشگر تاريخ چهارمحال و بختياري، اقدامات نسنجيده سال هاي اخير در تجاوز به حريم رودخانه ها و مسدود كردن مسيل هاي تاريخي را عامل افزايش خسارت هاي ناشي از سيل عنوان كرد و در ادامه گفت: سيل در فرهنگ عامه مردم هم حتي وارد شده است و هرچند ثبت دقيقي از اين پديده در استان موجود نيست، اما برخي شواهد و خاطراتي كه نسل به نسل منتقل شده است گواهي از بروز پديده سيلاب در استان است.
بابك زماني پور در گفت و گو با ايرنا به سيل 1300 خورشيدي در دهكرد قديم اشاره كرد و در رابطه با اين سيل تاريخي توضيح داد: مرحوم آيت الله حاج محمد باقر امامي نيز به اين سيل اشاره داشت و شعري در اين خصوص نيز سروده است.
وي خاطرنشان كرد: چنانچه از اندك شواهد و قرائن باقي مانده موجود است، مي توان چنين برداشت كرد كه سال هاي متمادي از بروز سيل در اين منطقه خبري نبوده است، ليكن در اين سال و در فصل بهار پس از بارش هاي شديد، ناگهان ميزان قابل توجهي آب از كوه هاي ميرآباد به سمت دشت شهركرد حركت مي كند و در مسير خود تعدادي از خانه هاي مسكوني را تخريب و تلفات انساني را موجب مي شود و حتي تعدادي مفقود مي شوند، همچنين تعداد زيادي از دام ها و مزارع كشاورزي از بين مي رود.
زماني پور در خصوص تمهيدات مردم در دشت شهركرد به منظور مقابله با سيلاب گفت: مردم پس از وقوع اين سيل، مسير آب را شناسايي كرده و در مقابل آن سيل بند ساختند كه هنوز شواهدي از آن باقي مانده است، برداشت خاك مورد نياز جهت ساخت سيل بند نيز كه دو خندق بزرگ را پديد آورده بود كه آنها را به دو حوضچه ذخيره سازي آب مبدل كردند و با حفر دو خندق آب سيلاب ها و چشمه هاي پيرامون را به آن منتقل كردند.
وي تصريح كرد: مردم نه تنها از سيلاب هاي بعد صدمه نديدند، بلكه مشكل تامين آب خود را در طول تابستان با اين روش حل و از طرفي با راهكاري هوشمندانه سفره هاي آب زيرزميني را تغذيه كردند.
اين پژوهشگر تاريخ در رابطه با بي توجهي به مسائل تاريخي در مبحث شهرسازي اظهار داشت: متاسفانه به مرور زمان و در هنگام گسترش شهر، بخش عمده مسيل ها از بين رفتند و در محل خندق ها نيز ساختمان هايي تاسيس شد كه پس از چند سال شهرداري متوجه خطرات ناشي از مسدود كردن مسيل ها شده و برخي از آنها را مجددا احيا كرد.
وي در ادامه افزود: در حال حاضر اين سيلاب ها از طريق مسيل به دشت شهركرد كه محل فعلي فرودگاه هست منتقل مي شوند و برخلاف گذشته تمهيداتي براي نگه داشت و ذخيره آب ها انديشيده نشده است.
زماني پور تاكيد كرد: همين موارد باعث شد كه در سال هاي كم بارش، اندك آب هاي روان نيز بدون بهره برداري از دسترس خارج شود، از طرفي در پي خشكسالي هاي اخير و با خشك شدن چشمه ها و قنات ها، بي توجهي به آنها شدت بيش تري گرفت و متاسفانه قنات ها به فراموشي سپرده شد و توجهي به آنها و حريم شان نشد.
اين پژوهشگر تاريخ استان با اشاره به اين مهم كه مسير قنوات دشت دهكرد مشخص شده و در زير لايه هاي شهر پنهان مي باشد، خاطرنشان كرد: چنانچه اين قنات ها دچار فرونشست شود، مشكلاتي در شهر به وجود خواهد آمد.
زماني پور گفت: با توجه به بارش هاي اخير تعدادي از چشمه هاي شهركرد پس از سال ها خشك شدن و فراموشي، به طور مجدد از دل زمين به جوشش درآمده و شاهد آبگرفتگي برخي منازل در محدوده ميرآباد و منظريه شهركرد هستيم.
وي ادامه داد: در خصوص اين اتفاق مي توان گفت چشمه ها به خانه خود بازگشته و اين ما هستيم كه بر روي چشمه ها خانه اي احداث كرده ايم.
زماني پور در رابطه با ديگر سيلاب هاي قرن اخير در استان يادآور شد: در سال 1352 نيز سيلي ويرانگر در شهر بروجن با طغيان رودخانه خشك شهر به وقوع پيوست كه تلفات جاني و خسارات بسياري را براي محلات منتهي به رودخانه به دنبال داشت و شدت خرابي ها و تلفات آن نيز در روزنامه درج شد.
وي افزود: پس از اين سيل مهيب مردم ساخت و ساز خانه هاي مسكوني را به مناطق بالادستي انتقال دادند.
زماني پور همچنين به سيلاب قهفرخ در دهه 40 قرن حاضر نيز كه موجب ويراني و خساراتي شد اشاره كرد و افزود: اين سيل اتفاقات عجيبي را نيز رقم زد زيرا با تخريب برخي از خانه هاي قديمي شهر اشيا و اسناد قديمي كشف شد كه كسي از وجود آنها اطلاع نداشت و اوراقي خطي از شعراي قديم قهفرخ بدست آمد كه آنها را به سيد قدرت الله هاتفي قهفرخي سپردند و پس از چند سال مطالعه و مرمت اين اسناد، هاتفي موفق شد كتاب تذكره شعرا قهفرخ را نگارش كند.

**خسارت هايي كه سيلاب زد
مديركل مديريت بحران چهارمحال و بختياري ميزان خسارت موج اول و دوم سيلاب ها به استان را حدود 6 هزار ميليارد ريال برآورد كرد.
ستار فرهادي افزود: بيشترين خسارت ها به مزارع كشاورزي، زيرساخت ها و جاده ها و مزارع شيلات وارد شد. سيلاب هاي هفته اول و دوم فروردين در استان چهارمحال و بختياري موجب تخريب صدها خانه مسكوني، پل ها و جاده ها، مزارع پرورش ماهي و كشاورزي، ريزش كوه و رانش زمين و فرو رفتن 3 روستاي كوهرنگ به زير آب شد، اما نكته قابل تامل حفظ جان سيل زدگان در اين حادثه بود.
وي افزود: در موج اول و دوم سيلاب ها بيش از 400 خانوار در شهرستان هاي استان از مناطق حادثه خيز به سمت مناطق امن هدايت و اسكان اضطراري شدند و بيش از 400 اقلام كمكي در بين خانوارهاي سيل زده توزيع شد، همچنين 2هزار و 150 واحد مسكوني چهارمحال و بختياري بدليل بارش و سيلاب آسيب ديد كه 650 واحد مسكوني بين 60 تا 100 درصد در شهرها و روستاهاي استان دچار آسيب شد از سوي ديگر برخي از خانه ها قابل تعمير نيست و نيازمند تخريب و بازسازي جديد است.
وي افزود: البته در بارش هاي پنجم و ششم و 11و 12 فروردين ماه سال جاري 110 واحد مسكوني مددجويان بهزيستي چهارمحال و بختياري تخريب و 623 واحد دچار خسارت جدي شد.
سطح معابر روستايي چهارمحال و بختياري در اثر سيلاب دچار آسيب جدي شد و 120 هزار مترمربع تخريب شد.
مطابق آمارهاي اعلام شده از سوي سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختياري نيز بارش هاي اخير، سيلاب به 25 واحد صنعتي، معدني و صنعتي اين استان خسارت وارد كرده است كه اين خسارت ها به 13واحد صنعتي، 5 معدن و سنگ شكن و 7 واحد صنفي وارد شد كه عمده واحدهاي خسارت ديده در شهرستان هاي كوهرنگ و بن است.
معاون توسعه و عمران اداره كل امور عشاير چهارمحال و بختياري نيز در گفت وگو با ايرنا، ميزان خسارت وارده به ايلراه هاي مناطق ييلاقي اين استان را 24 ميليارد ريال برآورد كرد و اظهار داشت: براي بازسازي اين مسيرها تا زمان تقويم كوچ زمان زيادي باقي نمانده است.
به گفته يدالله چراغيور در موج دوم بارش ها 2 دهنه پل در منطقه عشايرنشين 'ميانرودان' كوهرنگ و در منطقه ييلاقي 'فاج' سردشت لردگان تخريب شد.
مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري چهارمحال وبختياري با اشاره به بارش هاي سيل آسا گفت: سيلاب بيش از 100 ميليارد ريال خسارت به بخش هاي مختلف منابع طبيعي استان وارد كرد.
علي محمدي مقدم افزود: از اين ميزان 40 ميليارد ريال به سدها و بندهاي خاكي و مابقي در بخش هاي ديگر منابع طبيعي خسارت است.

** نفس عميق حيات در طبيعت
پس از يك دهه خشكسالي و كاهش نزولات آسماني، بارندگي هاي اخير جان تازه اي به طبيعت بخشيد.
مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري چهارمحال وبختياري گفت: با اشاره به اينكه 2 هزار و 300 سد سنگي و ملاتي و 86 بند خاكي در استان احداث شده است، در بارندگي هاي اخير حجم ذخيره آب در سدها و بندهاي خاكي به 25 ميليون مترمكعب افزايش يافته است.
محمدي مقدم به اهميت احداث سدها و بندهاي خاكي در راستاي طرح هاي آبخيزداري اشاره كرد و گفت: اجراي اين طرح ها در افزايش ذخيره آب، تقويت سفره هاي زيرزميني و كاهش سرعت سيلاب و كنترل دبي آب رودخانه و كاهش خسارت هاي جاني نقش دارد.
به گفته وي، تعدادي از سدهاي خاكي بخش كشاورزي خشك شده بود اما با بارش هاي اخير بازگشايي شده و سد بيدكان نيز اينك ذخيره خوبي دارد.
مديركل حفاظت محيط زيست چهارمحال و بختياري نيز درگفت وگو با ايرنا از سرريز شدن تالاب بين المللي گندمان و نيز آبگيري 80 درصدي تالاب چغاخور در بارش هاي اخير خبر داد كه در تالاب فصلي سولقان بيش از 2.7 ميليون مترمكعب آب ذخيره شده است.
شهرام احمدي از احيا و آبگيري تالاب فصلي دهنو بعد از 14 سال در بارش هاي اخير خبر داد.
اين در حالي است كه در سال هاي گذشته كاهش محسوس آب اين تالاب ها موجب بروز فجايع زيست محيطي در اين مناطق شده و حيات بسياري از گونه ها را به خطر انداخته بود.
تالاب بين المللي چغاخور با مساحت بيش از يكهزار و 500 هكتار و منطقه شكار ممنوع پيرامون اين تالاب با يكهزار هكتار يكي از مناطق بكر گردشگري انساني براي حضور پرندگان مهاجر و بومي است و تالاب بين المللي گندمان با يكهزار و 70 هكتار مساحت و 2 هزار و 219 متر ارتفاع از سطح دريا، بلندترين تالاب كشور است كه در نزديكي تالاب بين المللي چغاخور قرار گرفته است.
اين تالاب در ليست 10 تالاب برتر پرنده نگري ايران قرار دارد و در دفتر بين‌المللي تحقيقات پرندگان آبزي لندن ثبت شده است.
آنچه مسلم است با توجه به قرارگيري ايران در كمربند خشك و نيمه خشك جهان، مديريت آب هاي روان سطحي و به ويژه سيلاب ها مي تواند به عنوان منابع كم نظير تامين آب شيرين، تداوم حيات را در اين سرزمين تضمين نمايند.
اين درحالي است كه تغييرات اقليمي و توجه به دوره هاي آب سالي و تر سالي مي بايد در دستور كار قرار گرفته و چشم انداز مديريتي كشور را با نيم نگاهي به هر يك از اين شرايط كه وقوع آنها محتمل مي باشد، سوق دهد.
همچنين تصميمات و برنامه ريزي مقطعي، مهمترين عامل مواجهه با شرايط بحراني و خسارت هاي كلان جاني و مالي در كشور مي باشد.
احترام به طبيعت و توجه به حقوق عناصر طبيعي، پرهيز از عملكردهاي جزيره اي ارگان ها و نهادهاي مختلف كشور و توجه به وقوع پديده هاي طبيعي در طول تاريخ، مي تواند ضامن و حافظ جان و مال مردم و سرمايه هاي ملي باشد.
9244/2097/6021