ضرورت بازنگری در سیاست های رسانه ای در مواجهه با بحران ها

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، نقش رسانه ها در بحران سیل اخیر انكار ناپذیر بود. در حالی كه رسانه های رسمی تلاش می كردند تا اخبار رسمی و سازمانی درباره سیل را منتشر نمایند، شبكه های اجتماعی نیز مملو از فیلم ها، تصاویر و اخبار از سیل ویرانگر در استان های گلستان، فارس، خوزستان و لرستان بود.
در همین حال در روزهای اوج بحران، عدم انتشار مطبوعات نیز به بحث درباره كاهش اهمیت و نقش رسانه های چاپی در كشور دامن زد.
به منظور بررسی ابعاد مختلف این مساله گروه تحلیل،تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا میزگردی تحت عنوان «بررسی عملكرد رسانه ها در بحران سیل فروردین 98» برگزار كرد.
در این میزگرد «دكتر حمید عبداللهیان» و «دكتر علیرضا دهقان» اساتید رشته ارتباطات دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، «دكتر پروانه پیشنمازی» مدرس دانشگاه و متخصص اطلاع رسانی در بحران و دكتر «حسین امامی» مدرس دانشگاه و متخصص فناوری های نوین ارتباطاتی، به بحث درباره عملكرد رسانه ها در بحران سیل اخیر در ایران پرداختند.

** تربیت متخصصان روزنامه نگاری بحران، ضرورت امروز جامعه ما
دكتر پروانه پیشنمازی در این میزگرد ضمن اشاره به عملكرد صدا و سیما در پوشش اخبار سیل اخیر، گفت: بررسی عملكرد صدا و سیما اهمیت بسیار زیادی دارد؛ زیرا رسانه ملی كشور است. اگر بخواهیم عملكرد آن را با سایر بحران ها قیاس كنیم، در می یابیم رویكردش نسبت به دهه های گذشته بسیار بهتر شده است. بطور مثال واكنش آن در برابر سیل اخیر، بسیار بهتر از حادثه زلزله اهر و ورزقان در گذشته بوده است و می توان گفت صدا و سیما به لحاظ سرعت اطلاع رسانی جهش قابل توجهی داشته است.
این مدرس دانشگاه افزود: در مورد مطبوعات باید گفت برخورد آن ها با بحران بسیار منفعلانه بود. به دلیل تعطیلات نوروزی، هیچ روزنامه ای منتشر نشد و این امتیازی منفی را متوجه مطبوعات كرده است. مطبوعات به دلیل انتشار گزارش های تحلیلی و عمقی ارزشمند بوده و همیشه مخاطبان خاص خود را داشته اند. متاسفانه در این مقطع بحرانی، جای مطبوعات در عرصه اطلاع رسانی خالی بود.
پیشنمازی با اشاره به عملكرد خبرگزاری ها، اضافه كرد: خبرگزاری ها حضور موثری در پوشش بحران سیل اخیر داشته اند و اگر بخواهیم مطبوعات، صدا و سیما و خبرگزاری ها را از نظر عملكرد با یكدگیر مقایسه كنیم، باید بگوییم كه خبرگزاری ها فعالیت مطلوب تری از دیگر رسانه های رسمی داشته اند.
این مدرس روزنامه نگاری بحران ادامه داد: رسانه ها در حال حاضر متاسفانه دچار یك تهدید هستند و آن هم این است كه اعتماد اجتماعی نسبت به رسانه های رسمی ما وجود ندارد. گام اول باید بازگرداندن اعتماد از دست رفته به رسانه های رسمی باشد تا مردم راستی آزمایی اخبار رسانه ها رسمی را از طریق شبكه های خارجی انجام ندهند.
پیشنمازی تاكید كرد: ما در ایران از مجموع 40 بلای طبیعی شناخته شده، با 32 مخاطره مواجه هستیم. كشور ما همواره با سیل، زلزله و خشكسالی در ایران روبرو مواجه است و این مسئله جدیدی نیست. برای كشوری با این حد از میزان مخاطرات و بحران ها، میزان آموزش در خصوص روزنامه نگاری بحران بسیار اندك است. پیشنهاد بنده این است كه مسوولان تاسیس رشته «روزنامه نگاری بحران» را به صورت جدی دنبال كنند.

** مسوولان باید بپذیرند كه جامعه ایران تغییر كرده است.
حمید عبداللهیان، استاد دانشگاه تهران نیز در این میزگرد گفت: مسوولین باید توجه كنند كه جامعه ایران دیگر جامعه سنتی نیست. ویژگی اول جامعه ایرانی امروز آن است كه جامعه ای اطلاعاتی است؛ به این معنا كه افراد به دنبال كسب و انتشار اطلاعات هستند و براساس آن اطلاعات تصمیم می گیرند و دست به كنش می زنند. دومین ویژگی این جامعه آن است كه شهروندان ایرانی در شبكه های اجتماعی حضور و مشاركت دارند. این شبكه ها می توانند مجازی یا واقعی باشند. این واقعیت جامعه ایران است. جامعه ایران جامعه ای شبكه ای و اطلاعاتی است.
این استاد دانشگاه تهران افزود: در این شرایط مدیران انتظار دارند كه رسانه های رسمی اطلاعات كامل را به مردم ندهند یا در این رسانه ها، مسوولین را به چالش نكشند. واقعیت آن است زمانی كه واقعه ای روی دهد، اگر اطلاعات آن تجزیه و تحلیل شود، این واقعه تبدیل به خبر شده و سپس از ذهن ها خارج می شود. ولی اگر این واقعه مورد تجزیه و تحلیل خبری قرار نگیرد، تبدیل به شایعه شده و می تواند آسیب زا باشد. این وضعیت را ما در بحران سیل شاهد بودیم.
عبدالهیان در ادامه گفت: مدیریت كلان كشور باید این را متوجه شود كه جهان ایرانی تغییر كرده است و دیگر براساس مولفه های جهان سنتی كار نمی كند. از همین رو رسانه های رسمی باید خود را با نیازهای مردم منطبق كنند؛ زیرا مردم خود را با نیازهای رسمی منطبق نخواهند كرد. تبلیغات محض در رسانه های رسمی اثر مثبتی ندارد و تنها باعث مخالفت بیشتر مردم با رسانه های رسمی خواهند شد.
این مدرس دانشگاه تهران تاكید كرد كه جامعه ایرانی، جامعه شبكه ای است و اطلاعات لازم را از راه های مختلف بدست می آورد. در نتیجه مردم می بینند اخبار رسانه های رسمی با واقعیت های زندگی آنان انطباقی ندارد. طبق مولفه های جامعه شبكه ای، ما گروه های جمعیتی داریم كه در آن اطلاعات خاصی وجود دارد. وقتی این گروه های اجتماعی كه اطلاعات مشتركی دارند، با یكدیگر پیوند پیدا می كنند، اطلاعات میان آن ها منتقل می شود. امروز مردم نه از طریق رسانه رسمی، كه از طریق شبكه های اجتماعی به یكدیگر متصل شده اند. این بسیار بد است.
وی ضمن اشاره به مسدود سازی برخی شبكه های اجتماعی، ادامه داد: من نمی دانم چرا مسوولین از این رویه دست بر نمی دارند. فیلتر كردن «تلگرام» چه فایده ای داشته است؟ صدا و سیما هم امروز فیلم های خبری خود را از طریق شهروند- خبرنگاران و از طریق همین شبكه های اجتماعی گردآوری می كند. با این وجود مدیریت رسانه ای ما با حذف كردن و گفتن اینكه مردم ایران دنبال اطلاعات نیستند و از شبكه ها استفاده نمی كنند، راه خود را می روند. باید پذیرفت آن دوران تمام شده است. امروزه مردم خودشان تولید و رهبری آگاهی را به دست گرفته اند.
عبدالهیان پیشنهاد كرد: باید رفع فیلترینگ صورت گیرد و این نیاز مهمی است. ما می دانیم كه شبكه های اجتماعی می تواند مورد سوء استفاده قرار گیرد. اما این خطر در دنیای واقعی هم وجود دارد. مثل آن می ماند كه راه رفتن را ممنوع كنیم چون ممكن است زمین بخوریم. مقابله با مشكلات شبكه های اجتماعی، راه های خود را دارد و فیلترینگ یكی از این راه ها نیست.
وی افزود: باید رابطه ارگانیك و تخصص محور میان دانشگاه ها و رسانه ها برقرار شود. رسانه های رسمی كشور باید در میزگردهای تخصص از افراد متخصص استفاده نمایند و متخصصین، مسوولان را به چالش بكشانند. نكته دیگر تشویق استفاده از شبكه های اجتماعی از سوی مدیریت بحران كشور است. شبكه های اجتماعی امروزه سكوی قدرتمندی است كه در اختیار كشور بحران خیز ما است و نباید جامعه را از آن محروم كنیم.

** سیاست رسانه ای ما منسجم و هماهنگ نیست
دكتر علیرضا دهقان نیز در این میزگرد با طرح این نكته كه «ما نباید از رسانه ها توقع داشته باشیم مانند هم عمل كنند»، گفت: وضعیت ساختاری در مدیریت اطلاعات و ارتباطات كشور، نشان می دهد كه ما سیاست منسجمی رسانه ای در كشور نداریم. در میان دستگاه های رسمی برای فیلترینگ اختلاف نظر وجود دارد. باید میان سیاست های رسانه ای قوه مقننه، قضاییه و مجریه انسجامی باشد تا مشخص گردد بالاخره چه تصمیمی باید گرفته شود. متاسفانه در كشور كارشناسی های یكسانی وجود ندارد و این مسئله به مدیریت بحران صدمه خواهد زد. اگر این مسئله حل نشود، بخشی از مشكلات به قوت خود باقی خواهد ماند.
وی افزود: صدا و سیما علی رغم كاهش اعتماد، هنوز رسانه پُر پوششی است و میلیون ها نفر را پوشش می دهد و دیده می شود. از همین رو باید عملكرد صدا و سیما را ارتقاء داد. برخی پیشنهادات می تواند راهگشا باشد. بطور مثال استفاده از فضای مجازی می تواند به رسانه رسمی كشور كمك كند. صدا و سیما می تواند از تولیدات منتشر شده در شبكه های اجتماعی استفاده كند و بسیار بیشتر از محصولات شهروند- خبرنگاران بهره گیری نماید. صدا و سیما باید بر روی واكنش منصفانه و به موقع نسبت به شایعات و اخبار در فضای مجازی، كار كند. در فضای مجازی، شایعات و اخبار كذب وجود دارد و باید به موقع و منصفانه واكنش نشان دهد و تلاش كند تا اطلاعات درست را در اختیار مردم قرار دهد. این نوع اقدامات می تواند باعث افزایش اعتماد در میان مخاطبان شود.
دهقان ضمن اشاره به ماجرای جمع آوری كم های مردمی توسط سلبریتی ها، گفت: رسانه های رسمی و به ویژه صدا و سیما باید به جامعه مدنی و سلبریتی ها توجه بیشتری نماید. برخورد با اشخاص مشهوری چون «علی دایی» و «صادق زیبا كلام» و نحوه جمع آوری كمك ها توسط آنان، نامناسب، غیرمنصفانه و یكطرفه بود. سلبریتی ها، ظرفیتی در جامعه مدنی هستند و باید این سرمایه های اجتماعی را تقویت كرد. در حالی كه برخی اقدامات باعث ضایع شدن این سرمایه ها می شود. اگر هم این افراد تخلفی كرده اند، باید با شكایت رسمی صورت پذیرد. این در حالی است كه صدا و سیما به سراغ این افراد نمی رود و به آن ها فرصت دفاع از خودشان را نمی دهد تا همه چیز شفاف گردد. در ماجرای سیل اخیر هم مردم از همكاری با اشخاص مشهور، نهی شدند. این یك ظرفیت مدنی بود كه اتفاقا اطلاع رسانی، خبر رسانی و مشاركت این افراد باعث تشویق و ترغیب افراد به كمك رسانی خواهد بود.
این مدرس رشته ارتباطات یادآوری كرد: رصد منظم عملكرد رسانه های رسمی و غیررسمی وظیفه ای است كه باید انجام بگیرد. ما نیازمند یك مركز رصد رسانه ای متمركز و فعال هستیم. دستگاه ها نمی توانند خود را ارزیابی كنند. از همین رو باید یك دستگاه مستقل برای ارزیابی عملكرد رسانه های رسمی و غیررسمی ایجاد گردد.

** شبكه های اجتماعی، رسانه اول مردم ایران در بحران هستند
دكتر حسین امامی هم در این میزگرد ضمن اشاره به چهار كاركرد رسانه ها در بحران؛ یعنی «آموزش و آگاهی بخشی»، «اطلاع رسانی»، «ایجاد همبستگی، انسجام بخشی و بسیج نیروها» و «پایش اطلاعاتی»؛ افزود: صدا و سیما در ابتدا فعالیت خود را دیر شروع كرد. سیل آق قلا شروع شده بود؛ اما نه هشدارهای قبلی جدی داده شده بود و نه صدا و سیما خود را در چارچوب شرایط بحرانی قرار داده بود؛ اما پس از گذشت چند روز شبكه خبر وارد میدان شد و توانست پوشش خوبی ایجاد كند و تا حدی اطلاع رسانی را پیش ببرد
امامی افزود: نحوه واكنش مطبوعات به بحران سیل اخیر، نشان داد كه بود و نبود مطبوعات، تفاوتی را ایجاد نمی كند. هرچند مطبوعات با مشكلاتی چون بحران كاغذ و مخاطب دست و پنجه نرم می كنند؛ اما خود را با شرایط عصر شبكه های اجتماعی وفق نداده اند و در نتیجه هیچ اثری از نقش این رسانه ها در جامعه دیده نشد.
وی افزود: رسانه های اجتماعی، ابزارهای اینترنتی هستند كه مردم در آن ها اطلاعات تولید كرده، اطلاعات به اشتراك گذاشته و از آن استفاده می كنند. این ها ابزارهای ارتباطی هستند كه ارتباطات چند به چند را ایجاد می كنند. ویژگی های این شبكه ها شامل مواردی همچون مشاركت در تولید محتوا، به اشتراك گذاری، در دسترس بودن رایگان و سریع و قابلیت اتصال به افراد مختلف، نشان می دهد كه این رسانه های اجتماعی می توانند كمك كننده مهار بحران باشند. از آماده سازی مردم گرفته تا كاهش خسارت و تلفات، موثر هستند.
امامی در نقد سیاست های رسانه در برخورد با شبكه های اجتماعی نیز گفت: رسانه های اجتماعی امروزه مكمل زندگی اجتماعی شده اند. این كه بخواهیم مردم را به اجبار از یك پیام رسان كوچ دهیم، سیاستی اشتباه و محكوم به شكست بود.
وی در ادامه تاكید كرد: متاسفانه مسوولان فضای مجازی كشور، با سه مسئله گرفتار شدند. اولین مشكل سردرگمی در سیاست گذاری است؛ زیرا پس از فیلترینگ، باز هم مردم از این شبكه ها اجتماعی استفاده كردند. دومین وضعیت، وضعیت عدم آگاهی است. متاسفانه مسوولان سیاست گذاری فضای مجازی، آن را نمی شناسند و به آن نگاه امنیتی دارند. سومین مشكل نیز آشفتگی است. با وجود ممنوعیت تلگرام، برخی از خبرگزارهای رسمی، كانال تلگرامی دارند.
مشروح نكات طرح شده در این میزگرد توسط این متخصصان و كارشناسان، متعاقبا منتشر خواهد شد.
**پژوهش**9479**1552