فروزانفر؛ دریایی از دانش در فرهنگ و ادب فارسی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ آسمان پهناور ادب فارسی به ویژه در 100 سال اخیر بزرگان زیادی را به خود دیده است؛ آنهایی كه نامشان در محافل علمی- ادبی و چاپ كتاب های مختلف زبان و ادبیات فارسی به چشم می خورد و هر كدام از آنان به تنهایی از مفاخر زبان و ادبیات محسوب می شوند؛ برخی از این شخصیت های ممتاز، شاگرد اندیشمندی گرانمایه و ادیبی توانمند در عرصه زبان و ادب فارسی بودند كه به حق شاگردی در محضر او هویت، اعتبار و ارزش علمی برای اهل علم و تحقیق است. استادی كه بنابه گفته محمدرضا شفیعی كدكنی، یك ساعت درسش برابر درس استادان بنام آن روزگار بود، او «بدیع‌الزمان فروزان‌فر» نام داشت.

**تولد و علم آموزی
«محمدحسن بشرویه‌ای» كه بعدها خود را «جلیل ضیاء بشرویه‌ای» و پس از آن «جلیل فروزان‌فر» و سپس «بدیع‌الزمان فروزان‌فر» نامید، در 1276 خورشیدی در یك خانواده‌ كُرد در بشرویه از شهرهای خراسان دیده به جهان گشود. پدرش آقا شیخ علی بشرویه‌ای از بزرگان آنجا و از شاعران دوره‌ مشروطه بود.

فروزانفر پس از فراگیری مقدمات در مدارس علوم دینی شهر خود به مشهد رفت و در محضر درس ادیب نیشابوری به آموختن پرداخت. وی پس از پنج سال در 1302 خورشیدی به تهران رفت و در مدرسه سپهسالار حجره گرفت. او در این مدرسه یك دوره كامل شرح اشارات و كلیات كتاب «قانون» ابن سینا را نزد میرزا طاهر تنكابنی گذراند و تحریر اقلیدس و شفا را نزد میرزا مهدی آشتیانی فرا گرفت.

**تدریس
فروزانفر در 1305خورشیدی به تدریس در مدرسه سپهسالار و دارالفنون پرداخت و از 1306 خورشیدی نیز كار تدریس منطق را در دانشكده حقوق شروع كرد. وی در 1314 خورشیدی به دلیل تألیف كتاب «تحقیق در زندگانی مولانا جلال الدین بلخی» از طرف هیات ممیز دانشگاه تهران به ریاست علی اكبر دهخدا به دریافت گواهینامه دكتری موفق شد و پس از آن به تدریس در دانشكده الهیات و ادبیات دانشگاه تهران پرداخت.

وی از ابتدای تأسیس مقطع دكترای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران، تدریس در این مقطع را برعهده گرفت و با وجود بازنشستگی در 1346 خورشیدی كار تدریس در مقطع دكترا را تا پایان عمر ادامه داد و مسوولان دانشگاه تهران نیز به پاس خدمات علمی او، لوح استادی ممتاز به او عطا كردند.

وی نقش مهمی در شكل‌گیری رشته‌ای به نام ادبیات فارسی در دانشگاه تهران داشت چنان كه مهدی محقق نویسنده و ادیب می‌نویسد: «پس از تأسیس دانشگاه، دانشكده‌ای به نام ادبیات خوانده شد كه شعبه‌ای از آن اختصاص به زبان و ادب فارسی داشت. در این دانشكده 2 تن از استادانی كه سابقه تحصیلات حوزوی داشتند، تدریس می‌كردند: یكی بدیع‌الزمان فروزانفر و دیگری جلال‌الدین همایی كه اولی از حوزه علمیه مشهد و دومی از حوزه علمیه اصفهان به دانشگاه راه یافته بودند».

همچنین فروزانفر از 1313 تا 1332خورشیدی عضو فرهنگستان ایران و عضو شورای عالی معارف فرهنگ بود.

**شاگردان
فروزانفر از جمله نخستین ادیبان معاصر و از پایه‌گذاران آموزش‌های دانشگاهی است كه شاگردان و ترببت یافتگان او اكنون از نامداران عرصه‌ ادبیات معاصر هستند؛ افرادی همچون «عبدالحسین زرین كوب، سیدجعفر شهیدی، محمدرضا شفیعی كدكنی، علی محمد حق شناس، حسین خطیبی، سادات ناصری، امیر حسین یزدگردی، سیمین دانشور، ضیاءالدین سجادی، مظاهر مصفا، محمد معین، اسماعیل حاكمی، پرویز ناتل خانلری، احمد مهدوی دامغانی، محمد جعفر محجوب، غلامحسین یوسفی و . . . كه هركدام از آنها خود تاثیری شگرف بر ادیبات ایران داشته اند.

**بُعد علمی
اگر بخواهیم به جایگاه و شخصیت علمی فروزانفر اشاره داشته باشیم آن را باید از ورای كارنامه این استاد ادیبات بررسی كنیم؛ فردی كه علاوه بر آثار فراوان شاگران زیادی نیز در این عرصه پرورش داد و بنا به قول خودش «از ادب پیش از اسلام و بعد از اسلام چیزی نبود كه نداند». بنابراین دانش او محدود به ادب فارسی نمی‌شد بلكه در ادبیات قدیم عرب مقامی شامخ داشت و در سخن گفتن و نگارش مسلط بود.

به حق كه فروزانفر را باید ادیبی جامع و بصیر و توانا در تمامی زمینه‌های لغت، ‌نحو، صرف، معانی و بیان و بدیع و نقدالشعرا دانست و به گفته محمدجعفر محجوب «فروزانفر دانشمندی نكته سنج، ‌استادی محقق و مدرسی بی نظیر بود. او نمونه‌ مردان خود ساخته بود» یا بنابه گفته محمدعلی اسلامی ندوشن «دریایی از معلومات و اطلاعات مربوط به ادب و فرهنگ ایران بود».

وی دایره المعارفی زنده و برآورنده‌ نیاز همگان بود و چنان احاطه‌ای بر كار و كلامش داشت كه سخنش حجت و بی‌نیاز از مراجعه به مآخذ بود. در تمامی زمینه ها اطلاعات كافی داشت حتی موسیقی، چنان‌كه با كلنل وزیری در جهت سامان‌دهی به موسیقی همكاری می‌كرد.

فروزانفر را باید دانشمندی نكته‌سنج، استادی محقق و مدرسی بی‌نظیر دانست. وی شارح بزرگ مثنوی، معرف ممتاز مولانا جلال‌الدین رومی، مطلع كم‌مانند در تصوف اسلامی‌ و آشنای واقعی به رموز ادبیات فارسی بود.

«آنه ماری شیمل» ایران شناس آلمانی و استاد دانشگاه بن می گوید: «بسیاری از دانشمندان بزرگ، ‌در قرون گذشته و حال در راه نشر افكار و آثار مولانا خدمت كرده‌اند و در این زمان، عشق مولوی در تحقیقات و تدقیقات بدیع‌الزمان فرزوانفر به صورت كامل منعكس است و همه خاورشناسان غرب و شرق و عاشقان مولانا از آن محقق بزرگوار سپاسگذارند».

فروزانفر نثری بلیغ و استوار داشت و در عین سادگی و روانی نثر معاصر در نهایت پختگی و انسجام بود چنان‌كه سر مشق پیروی است. شفیعی كدكنی در توصیف نثر او می‌نوسد: «در قلمرو نثر معاصر از پخته‌ترین و استوارترین نثرهای قرن اخیر است؛ نثری زنده، پویا با مجموعه متنوعی از تركیبات و مفردات ساختارهای نحوی جان دار شعر قدما و نثر قدما كه از صافی انتخابی هوشیارانه گذشته، به گونه‌ای طبیعی در متن این سادگی و روانی حضور یافته است. با این همه كوچك‌ترین نشانه‌ای از صنعت در آن راه ندارد و نثری شیرین و جذاب است».

حسین خطیبی نیز درباره‌ شیوه‌ نثر او، علاوه بر ذكر جذابیت به شیوایی و سرمشق بودن اشاره می كند و می گوید: «عبارت او از حیث كوتاهی و به هم پیوستگی جمل و دوری از حشو و زواید سادگی و روان ... چنان‌كه دانه‌ ریگ در قعر آن بتوان شمرد».

**آثار
استاد زبان و ادبیات فارسی افزون بر تدریس، آثار بسیار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت كه از جمله آنها باید به «شرح حال مولوی، تصحیح غزلیات شمس، معارف بهاء ولد، معارف محقق ترمذی، مقالات اوحد الدین كرمانی، شرح و تحلیل آثار عطار، شرح مثنوی شریف و تصحیح و ترجمه رساله قشیریه، سخن سخنوران، تاریخ ادبیات ایران، فرهنگ تازی به پارسی و ترجمه حی بن یقطان ابن طفیل» اشاره كرد.

اگر بخواهیم به یكی از كتاب مهم فروزانفر اشاره كنیم باید از شرح مثنوی شریف نام ببریم. این كتاب یكی از شرح‌های نگاشته شده بر مثنوی معنوی مولانا است كه به گواهی بسیاری از استادان و بزرگان ادبیات فارسی، از بهترین شرح‌های مثنوی محسوب می شود.

فروزانفر به تقریب سه سال و سه ماه پیش از پایان عمرِ گرانمایه خود نگارش شرح خود بر مثنوی را آغاز كرد كه در این مدت توانست حدود سه هزار و 800 بیت از نخستین دفتر مثنوی را شرح دهد كه در قالب سه جلد منتشر شده است و بقیه این شرح ناتمام را سیدجعفر شهیدی سامان داد و منتشر كرد.

توضیح جامع و كامل بسیاری از واژه‌ها و عبارت‌های دشوار، شرح اشاره‌ها و تلمیح‌های موجود در بیت‌ها، بررسی مأخذ حدیث‌ها و داستان‌ها و جستجوی حكایت‌های مشابه در متن‌های پیش از مولانا و تحلیل و نقد حكایت‌ها و داستان‌ها، بخشی از ویژگی‌های شرح مثنوی شریف است.

**درگذشت
سرانجام این ادیب و محقق در 16 اردیبهشت 1349خورشیدی در منزل شخصی خود در یكی از كوچه های خیابان بهار در شمال تهران بر اثر سكته قلبی دیده از جهان فروبست تا ادب فارسی سوگوار یكی از برجسته ترین فرزندان خود شود. پیكر فروزانفر در میان اندوه دانشجویان، استادان دانشگاه و همه ارادتمندان در شهر ری در كنار حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به خاك سپرده شد.

پژوهشم9370**9131