نوای روحانی «دُم دُم سحری»، بدرقه سحرگاهان روزه داران

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمام تمدن ها از كهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند، آیین را می توان مهره نخ تسبیحی خواند كه ارتباط میان بشر امروزی با نیاكان و پیشینیان خود در هزاره های دور توسط آن شكل گرفته است.
در حقیقت باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه كه هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود كه امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا كرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شكل می گیرد كه گستره ای جهان شمول دارد.
كشورمان ایران نیز به عنوان یكی از پنج كشور صاحب تمدن و پیشینه عظیم فرهنگی در كنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی - نمایشی است كه بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب، دین و در نهایت ستایش پروردگار رقم خورده است.
با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان كلیدواژه‌های ثابت و در عین حال جهانشمولی چون نوع دوستی، تاكید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان و یا طایفه، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق هر آنچه كه در آسمان و زمین است، را مشاهده كرد.
در حقیقت این مفاهیم بازتاب دهنده متجلی ترین مفاهیم دینی است كه در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تر تجلی می یابد.

** تنیدگی ماه صیام با آیین های مردمی
مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یكی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد.
در حقیقت ماه صیام كه از آن به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می شود بزرگ ترین بستر رفتارهای آیینی ایرانیان را جهت ادای بندگی به خالق به همراه دارد؛ جایی كه مردمان روزه دار در كنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می كنند.
مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تكریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و كرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است كه همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند كه خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.

** «دُم دُم سحری» آیینی همسو با روحیه گرم مردمان جنوب
یكی از متفاوت ترین نمایش های ماه مبارك رمضان در اقلیم و جغرافیای متنوع و گسترده سرزمین مان ایران را در بوشهر شاهد هستیم، جایی كه آیین «دُم دُم سحری» از جمله آیین های نمایشی جهت بیدار كردن روزه داران برای برپایی مناسك راز و نیازهای سحرگاهی اجرا می شود.
آیین «دُم دُم سحری» كه امروزه با نوای دمام نوازان جنوبی حال و هوایی متفاوت به لحظات پیش اذان صبح و برپایی مناسك سحر می دهد؛ در زمان های دور بدون نوازندگان دمام اجرا می شد. چرا كه در آن سالها بوشهر شهر كوچكی بود و معماری خانه های این شهر اغلب از چوب و خشت شكل گرفته بود.
سحری خوانان «دُم دُم سحری» كه با اشعار و ادعیه های مذهبی ساعتی مانده به سحر وظیفه بیدار كردن روزه داران را برعهده داشتند در كوی و برزن به راه می افتادند و بر در هر خانه ای كه می رسیدند با دق الباب كردن، صاحب آن خانه را بیدار می كردند، اما بعد از توسعه معماری در شهرهای ایران از جمله بوشهر و تبدیل شدن مصالح سنتی به آهن و آجر، آرام آرام برای آنكه صدای «دُم دُم سحری» خوانان به صاحبان خانه برسد، ساز دمام و همراهی موسیقی با نوای خوش اجراكنندگان این آیین به این رفتار آیینی و نمایشی افزوده شد.
«دُم دُم» به معنای «دَم» و «دُم دُم سحری» به معنای «دَم سحر» است. در این آیین نمایشی گروه های چهار نفر در مناطق مختلف روستا و قریه به راه می افتادند و با اشعار و نواهای مذهبی نزدیك شدن به ساعات سحرگاهی را به روزه داران اعلام می‌كرد و علاوه بر بیدار كردن آنها با اشعار و ادعیه ها و نوای دمام مومنان روزه دار را به دعا و نیایش به درگاه الهی در ساعات سحرگاهی دعوت می كردند.
نواها و اشعاری كه در این آیین به گوش می رسد شامل چنین عباراتی است:
«محمد یا رسول الله، علیاً یا ولی الله، السلام السلام یا شهر رمضان یا شهر صیام علیك السلام، هذا شهر المغفره یا شهر مبروك علیك السلام، آمنك الله بالله اَسكنك الله جنه، رحیم الله لدنهُ، جمیعاً النّار و العذاب، عبادالله ذكرالله یرحم كم الله، لا اله الا الله، یاایها المومنون، یا ایها المسلمون...»
علاوه بر این عبارت های عربی، شعر فارسی نیز خوانده می شود؛ مانند: «خداوندا تو ستاری، همه خوابند تو بیداری، به حق خود كه بیداری، همه عالم نگه داری...»
در آیین نمایشی «دُم دُم سحری» در نیمه نخست ماه رمضان (15 روز اول) اشعار و نواهای مذهبی این آیین همواره با عبارت «السلام یا شهر رمضان» آغاز می شود و با پشت سر گذاشتن نیمه ماه رمضان و آرام آرام نزدیك شدن به پایان ماه صیام، تمامی سلام ها در این اشعار به عبارت «الوداع» یا «خداحافظی» ختم می شود.
با الفاظی مانند الوداع، «دُم دُم سحری» خوانان روزه داران را با نواهای خود برای مهیا شدن جهت خداحافظی از ماه مبارك رمضان و استقبال از عید سعید فطر آماده می‌كنند.
هرچند اغلب ریتم دمام نوازان به شكل بداهه اجرا می‌شود اما تمامی این نوازندگان برای اجرای آیین نمایشی «دُم دُم سحری» از ضرب های سه گانه دمام استفاده می‌كنند. این نمایشگران كار خود را از چیزی حدود یك ساعت، یك ساعت و نیم مانده به سحر آغاز می كنند و تا 10 دقیقه به اذان صبح ادامه می‌دهند.
هر چند اجرای آیین «دُم دُم سحری» امروزه به دلیل توسعه شهر بوشهر كمتر مجال بروز و ظهور فراگیر در تمام نقاط شهر را دارد اما هنوز در محله‌های قدیمی شهر بوشهر مانند محله دهدشتی ها، كوتی ها، بهبهانی ها، شَنبَدی ها و جَبَری ها آواز «دُم دُم سحری» یكی از گوش نواز ترین و دل انگیزترین رفتارهای آیینی نمایشی ایام ماه صیام را به منصه ظهور می رساند.

** آیین «آبی بنوش» در مقابل گرمای جنوب
وقتی درباره استان‌ها و شهرستان‌های جنوبی كشورمان صحبت می‌كنیم همواره یكی از تصاویری كه در ذهن نقش می بندند گرمای شدید و شرجی هوای این مناطق است. به همین دلیل آیین دیگری كه در كنار آیین «دُم دُم سحری» در خلال اشعار اجراكنندگان آن به گوش می رسد آیینی به نام «آبی بنوش» است.
«دُم دُم سحری» خوانان بعد از اجرای اشعار، اذكار، دعاها و نیایش های آهنگین خود جهت بیداركردن روزه داران در پایان هر بخش با قطعه موسیقی یك صدا این نوا را سر می‌دهند كه «آبی بنوش»! و با این روایت به روزه داران به ویژه در شش ماهه نخست سال كه بیشتر شاهد گرما و شرجی هوا در استان‌های جنوبی كشور هستیم به روزه‌داران یادآوری می‌كنند كه برای همراهی با ساعت های روزه داری و مقابله با گرما خود را سیراب كند تا در مواجهه با كار روزانه دچار خستگی مفرط و یا ناگزیر به شكستن روزه خود به دلیل تشنگی نشوند.
«آبی بنوش» مانند آیین نمایشی «دُم دُم سحری» در حال حاضر در برخی از مناطق بوشهر و برخی از شهرستان‌های این استان به ویژه در بندرریگ هنوز اجرا می‌شود و در مواردی شاهد هستیم كه وقتی صاحبخانه ها برای نمایشگران آیینی «دُم دُم سحری» به در خانه می آیند تا بیدار بودن خود را اعلام كنند همراه خود اشربه ای خنك و یا نوشیدنی محلی را به اجرا كنندگان این آیین پیشكش می‌كنند و در كنار اجراكنندگان این آیین، خود، نوازندگان و اجرا كنندگان آیین «دُم دُم سحری» و «آبی بنوش» را سیراب می كنند.
از امین خرمی
فراهنگ**9266**3009