از اینكه بارش‌ها به سمت بارش‌های جدی حركت می‌كند، اطمینان وجود دارد و این رویدادهای حدی رفتاری است كه «مشخصه بارز اقلیم آینده ایران» به ویژه در نواحی جنوب كشور خواهد بود. مطمئن هستیم كه در آینده نوع بارش‌های ایران به شكل جدی و سیل آسا خواهد بود ولی در مجموع تاثیری بر افزایش بارش ایران نخواهد داشت و عمده بارش‌ها در انتهای فصل هر سال رخ می‌دهد.
نواقص فراوان در مدیریت سرزمین از جمله قلع و قمع جنگل‌ها با ویلاسازی، نفوذ ساخت و سازها به حریم رودخانه‌ها و تغییر كاربری رودخانه های خشك شده توسط شهرداری‌ها از جمله این موارد است. همچنین چرای بی رویه دام كه باعث سیر قهقرایی مراتع شده و بی‌اهتمامی به آبخیزداری بر خلاف سدسازی بی‌رویه از جمله موارد دیگری است كه مواهب طبیعی همچون بارندگی‌های پربركت را به سیل خانمان سوز مبدل می‌كند.
** تشدید رفتارهای غیرطبیعی اقلیم
سرپرست پژوهشكده اقلیم شناسی مشهد می‌گوید: می‌توان گفت بارش‌های اخیر نشانی از تشدید رفتارهای غیرطبیعی اقلیم است كه به دلیل افزایش بیش از حد گازهای گلخانه‌ای ایجاد شده است. افزایش رفتارهای غیرطبیعی اقلیم، درجه پیش‌بینی پذیری اقلیم را نیز كاهش می‌دهد یعنی صحت پیش‌بینی‌های فصلی كاهش می‌یابد.
ایمان بابائیان می‌افزاید: اگر برنامه ریزی برای مدیریت بارش های سنگین و سیل آسا به ویژه از طریق آبخیزداری وجود داشته باشد، می‌تواند موثر واقع شود. همچنین بارش حدی (سنگین و سیل‌آسا) در كوتاه مدت در افزایش پوشش گیاهی و كاهش گرد و غبار و آبگیری تالاب‌ها نقش دارد اما همه اینها مسكن و موقتی است و درمان كم بارشی نیست.
سرپرست پژوهشكده اقلیم شناسی در پایان با تأكید بر اینكه آنچه خشكسالی را حادتر كرده «مدیریت منابع آبی كشور» است كه سهم آن می‌تواند بیشتر از تغییر اقلیم باشد، خاطرنشان می‌كند: حدود 85 درصد از منابع آب زیرزمینی اضافه برداشت داریم و مصارف عمده كشور متكی به منابع آب زیرزمینی است بنابراین علاوه بر كاهش تولید گازهای گلخانه‌ای انسان‌ساز از طریق مصرف بهینه انرژی باید مدیریت صحیح منابع آبی و استفاده از آب‌های تجدیدپذیر را با جدیت در اولویت قرار دهیم.
** ساخت و سازهای بی ضابطه
جنگل تراشی و تغییر كاربری اراضی كشاورزی نقطه نظر مشترك كارشناسان در بروز حوادثی چون سیل است. رئیس فراكسیون محیط زیست در مجلس شورای اسلامی معتقد است: راه‌افتادن سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن در استان مازندران نه فقط به علت جنگل‌تراشی در این استان بوده است بلكه تا زمانی كه اراده‌ای برای مقابله با تغییر اراضی كشور وجود نداشته باشد وقوع چنین بلایایی دور از انتظار نیست.
محمدرضا تابش با یادآوری سیل استان های شمالی و خسارت‌های ناشی از آن می‌افزاید: علت اصلی بروز سیل و كشته و زخمی شدن برخی از هموطنانمان تغییر كاربری اراضی كشاورزی و جنگل ها در این نواحی است.
این نماینده مجلس ادامه می‌دهد: یكی از راه‌‌هایی موثر در رابطه با فرسایش خاك و سیلاب‌هایی كه جاری می‌شود جنگل تراشی با منظور كردن اختصاص اراضی جنگلی به اراضی كشاورزی و متأسفانه اراضی جلگه‌ای و كشاورزی به ساخت و سازها است. وی با بیان اینكه مراتع و جنگل‌ها خاصیت جذب آب‌های روان مانند اسفنج را دارند، می‌افزاید: وقتی این مراتع و جنگل‌ها از بین برود دیگر سطحی نمی‌ماند كه مانند اسفنج بتواند از جاری شدن سیلاب جلوگیری كند. در تشریح علل بروز سیل در استان‌های شمالی هم مهم‌ترین عامل آن جنگل تراشی، تخریب مراتع، تبدیل اراضی جنگلی به اراضی كشاورزی است.
رئیس فراكسیون محیط زیست در مجلس تأكید می‌كند: باید با كاشت مصنوعی و تجدید حیات طبیعی به ماندگاری زیست محیطی كشور كمك كرده و مانع از نابودی 12 میلیون هكتار میراث جنگلی شویم. همچنین نباید به مراتع فقط به عنوان مكانی برای تامین علوفه نگاه كرد، توجه مراتع و جلوگیری از تغییر كاربری آنها یكی از راهكارهای جلوگیری از وقوع سیلاب است.
این نماینده مردم در مجلس، ما نباید كمك حال جنگل‌تراش‌ها و ساختمان ساز‌ی‌هایی كه از رانت های چند هزار میلیاردی استفاده می‌كنند، باشیم. اگر مجموعه مسئولان و عوامل دست‌اندر كار امر در حفاظت از جنگل‌ها دست در دست هم دهند می‌توان جلوی پدیده جنگل تراشی را گرفته و از محیط زیست صیانت كرد.
** خودداری از تقابل با طبیعت
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست هم در گفتگو با اطلاعات، با اشاره به بارش‌های سنگین و سیل های اخیر كشور یادآور می‌شود: بارش‌های اخیر كشور تا حدی نادر بود. بارش های اخیر چند نكته مهم را به ما یادآوری می‌كند. اول اینكه انسان ها در مواجهه با طبیعت بایستی از تقابل با آن خودداری كنند و فعالیت‌های خود را به سمت هم سو كردن با طبیعت پیش ببرند همچنین سیل‌های اخیر نشان داد كه تخریب سرزمین، بهره‌برداری بیش از حد از جنگل‌ها و مراتع می‌تواند باعث فرسایش خاك و افزایش روان‌آبها و در نتیجه وقوع سیلاب های مخرب و گل آلود شود.
حمید ظهرابی ادامه می‌دهد: سیل‌های اخیر به ما یادآوری كرد كه اگر بستر رودخانه‌ها، مسیل ها و تالاب ها را مورد تجاوز قرار دهیم طبیعت پاسخ لازم را به ما خواهد داد. با سیل اخیر این تفكر كه همه طبیعت را می‌توان با روش های مهندسی در اختیار انسان قرار داد به چالش كشیده شد. همچنین سیل اخیر ثابت كرد كه واكنش طبیعت می‌تواند ورای قدرت و سیطره انسان باشد.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینكه رفتارهای مهندسی و روش‌های مكانیكی به تنهایی نمی‌تواند جلوی سیل‌های مخرب را بگیرد، تصریح می‌كند: اگر پوشش جنگلی نباشد و به جای آن سد و آبخیز و سایر روش‌های مكانیكی استفاده شود، نمی‌توان اثرات مخرب سیل را كاهش داد. برخی تصور می‌كنند كه با سدسازی در بالادست نیازی به حفاظت از مراتع در پایین‌دست نیست در حالی‌كه در سیل های اخیر دیدیم بیشترین خسارت‌ها در بخش‌هایی اتفاق افتاد كه به طبیعت تجاوز شده بود و تغییر كاربری، دست‌اندازی به طبیعت و اجرای طرح‌های توسعه ای بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی رخ داده بود.
وی با تأكید بر ضرورت انجام مطالعات ارزیابی زیست محیطی برای سدسازی اظهار داشت: اگر مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی نشان دهد كه سدسازی در یك منطقه به بهبود وضع اجتماعی و اقتصادی كمك می‌كند و كمترین آسیب را به طبیعت می‌رساند، در این شرایط سد خوب است اما اگر احداث سد باعث خسارت به تنوع زیستی و سبب خشكی تالاب‌ها و رودخانه‌ها شود قطعاً مورد مخالفت ما خواهد شد.
ظهرابی با اشاره به اینكه گاهی سدها براثر فرسایش پر می‌شوند و مشكلات متعددی ایجاد می‌كنند، می‌افزاید: دست اندازی به حریم رودخانه‌ها، تغییر مسیر آبراهه‌ها و وصل كردن چند آبراهه به یكدیگر هم می‌تواند مشكلات زیادی برای طبیعت ایجاد كند و در تشدید خسارات سیل مؤثر باشد.
** بی‌مهری شدید به كارشناسان
عضو هیأت علمی و استاد گروه سازه های آبی دانشكده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران نیز خاطرنشان می‌كند: من به‌عنوان یك دانشگاهی كه چهل سال است در زمینه‌های مختلف مهندسی رودخانه آموزش داده یا تحقیق كرده‌ام و با شناختی كه از وضعیت علمی شاغلان(اعضای هیأت علمی، كارشناسان ارگان‌های دولتی و بخش خصوصی) صنعت آب و منابع طبیعی كشور دارم این اطمینان را به حاكمان می‌دهم كه ما از نظر علمی به خصوص در امر پیش‌بینی، مدیریت، روش‌های مقابله و ساماندهی سیل از متخصصان هیچ كشوری كمتر نیستیم كه در مواردی هم بالاتریم.
به گفته، محمود شفاعی بجستان، شاید در بخش‌های فنآوری تعدادی از كشورها از ما بالاتر باشند ولی اشكال اینجا است كه این خیل عظیم متخصص گله دارند كه چند سالی است مورد بی‌مهری شدیدی قرار گرفته‌اند. در سال های اخیر اعتبارات داده شده به دفاتر مهندسی رودخانه وابسته به وزارت نیرو (مسئول تعیین حریم و بستر و نیز ساماندهی رودخانه ها) شاید كمتر از یك صدهزارم خساراتی است كه امروز كشور با آن روبه‌رو شده است.
بخش منابع طبیعی كشور و حفاظت از جنگل ها با بی‌مهری شدیدی مواجه شده و مهندسان مشاوری كه در زمینه آب فعالیت دارند در سال‌های اخیر یا تعطیل شده‌اند یا با حداقل ظرفیت و پتانسیل علمی مشغول به كارند.
وی می‌افزاید: همچنین سؤالات بی شماری از سیاستگذاران هست. آیا توانسته‌اید جلوی ساخت و سازهایی را كه در بستر و حریم رودخانه و حریم سدها با مجوز شهرداری‌ها انجام شده است، بگیرید؟ آیا از قوانین بسیار خوبی كه در زمینه حفظ مراتع و جنگل ها تصویب كرده‌اید مطلع هستید؟ آیا با تدوین قوانین، مقررات و سیاست‌هایی كه كم هزینه هم هستند برای مقابله با سیل وقت گذاشته‌اید؟ آیا از این خیل عظیم متخصص در ستادهای بحران كشور و شهرستان ها بهره برده‌اید؟
امروزه بیش از ده انجمن علمی در زمینه آب در كشور وجود دارند كه با آمادگی و داوطلبانه قادرند مشاوران خوبی برای مسایل مختلف سیل باشند. آیا با هیچ انجمنی تماس گرفته‌اید؟ این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران تصریح می‌كند: لایروبی برای سیل‌های به‌وجود آمده اصلاً گزینه منتخبی نیست. لایروبی یعنی ایجاد ظرفیت رودخانه موجود كه این ممكن است تا سیل با دوره بازگشت هردو سال و در صورت داشتن پهنه‌بندی مناسب تا سیل‌های 25 ساله را شامل شود. برای سیل‌های با دوره باز گشت بیشتر باید روش‌های بالادستی و پایین دستی با هم انجام شوند. من ترسم از این است كه این گفتمان حاكمان سیاسی تبدیل به قانون وبودجه و اعتبار برای لایروبی رودخانه شود و با گذشت زمان و فراموشی سیل، این اعتبارات در خلوتگاه هزینه‌های جاری ادارای صرف شود یا به سمت و سوی ساخت پاركینگ و تفرجگاه‌ها یا رستوران‌ها در بستر رودخانه منحرف شود و در سیل‌های آتی بازهم فقدان لایروبی، مقصر اصلی تلقی شود.
** ضرورت آبخیزداری
باید خاطرنشان كرد كه 30 درصد از بارش‌های كشور برای 70 درصد از مساحت آن بوده و 75 درصد در زمان‌های غیركشاورزی و عدم نیازآبی رخ می‌دهد، با توجه به وجود خشكسالی و بروز سیلاب‌ها و رواناب‌ها در كشور، ضرورت آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان بهترین و علمی ترین روش مدیریت پایدار منابع آب بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
عطااله كاویان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری با اشاره با بیان اینكه بخش عمده تأمین آب در 16 استان بیابانی كشور از طریق قنات بوده و وابسته به جریان‌های زیرسطحی در بستر مسیل ها و آبراهه ها است، به دوام و استمرار این جریان ها و ارتباط آن با میزان رواناب ها و سیلاب های جاری شده در بستر و سطح آبراهه‌ها و مسیل ها، اشاره و خاطرنشان می‌كند: آبخیزداری و آبخوان‌داری با اتخاذ روش‌های ساده كه قابلیت مشاركت‌پذیری بالایی در جوامع محلی دارد ضمن كاستن از هدر رفت آب‌های موجود در كشور و بازگرداندن آنها به چرخه تولید كشاورزی و صنعتی می‌تواند باعث تقویت و بهبود وضع آبخوان‌ها شده و از فرونشست آنها جلوگیری كند، مضاف بر اینكه گام بسیار مؤثری در احیا و توسعه فعالیت‌های جنگل و مرتع به شمار می‌رود.
** اهداف و راهبرد طرح‌های آبخیزداری
استادیار گروه آبخیزداری دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی ساری، سیاست، راهبرد و اهداف طرح ها و برنامه های آبخیزداری را بسیار متنوع توصیف كرده و می‌گوید: كنترل فرسایش و جلوگیری از هدر رفت خاك مرغوب كشاورزی، ایجاد تعادل پایدار بین منابع آب، خاك و گیاه، مهار و كنترل و افزایش بهره‌وری آب و نیز بالا بردن سطح رفاه و افزایش مشاركت عملی مردم ساكنان حوزه آبخیز در حفاظت از منابع موجود بخشی از اهداف جامع طرح است.
كاویان، تغذیه جریان های زیر سطحی جهت افزایش و تثبیت آب دهی قنات ها، چشمه‌ها و كاهش اثر پدیده خشكسالی را یكی دیگر از فواید طرح آبخیزداری دانسته و با بیان اینكه اهداف طرح به این موارد محدود نمی‌شود، می‌افزاید: افزایش تولید در بخش كشاورزی، افزایش سطح زیر كشت و توسعه اراضی بایری كه به دلیل كم آبی ناشی از خشكسالی كشت نمی‌شوند و همچنین جلوگیری از خسارت سیل در داخل حوزه و اراضی پایین دست شامل مناطق مسكونی شهری و روستایی، منابع آب، قنات‌ها و اراضی كشاورزی و باغات، مزایای دیگر اجرای طرح‌های آبخیزداری است.
** نقش آبخیزداری در بارندگی و سیل
این محقق و كارشناس، مدیریت حوزه آبخیز را به عنوان یكی از اقدامات تلفیقی كنترل سیلاب معرفی كرده و می‌افزاید: اجرای این فعالیت ها در قالب بهره‌گیری از روش‌های مكانیكی و بیولوژیكی نقش مؤثری در تغییر رفتار سیلاب در پایین دست و مناطق خطر پذیر عهده دار بوده و با اجرای عملیات آبخیزداری، دبی اوج سیلاب كه مهم‌ترین عامل ایجاد خسارت و تلفات است، كاهش می‌یابد.
آنگونه كه كاویان درباره بخشی از منافع عملیات آبخیزداری در زمان سیل می‌گوید، كاهش سیل‌خیزی و بهره‌وری بهینه از نزولات آسمانی، جلوگیری از فرسایش خاك، كنترل هرز آب‌ها، حفاظت از منابع طبیعی و پوشش گیاهی جهت تأمین معیشت عمومی، تأمین منابع آب شیرین از طریق سفره‌های زیر زمینی برای جوامع محلی، حفاظت از تنوع زیستی و احیای آن، تنظیم جریان منابع آبی و ایجاد محیطی امن به عنوان آبشخور حیوانات جنگلی از جمله خدماتی بوده كه منفعت آن به شكل مستقیم متوجه مردم و منابع طبیعی كشور است.
** 26 میلیون هكتار مطالعه آماده به اجرای عملیات آبخیزداری
مدیركل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاك سازمان جنگل‌ها نیز در پاسخ به این پرسش كه با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری چه میزان آب بارندگی قابل استحصال است و تبخیر كشور را تا چه میزان می‌توان كاهش داد، به اطلاعات می‌گوید: نتایج بررسی‌های ما در پروژه‌های انجام شده در مناطق شیب‌دار و كوهستانی نشان می‌دهد كه با اجرای عملیات آبخیزداری در هر هكتار 530 مترمكعب و در آبخوان‌ها تا 1000 مترمكعب آب قابل استحصال و ذخیره است.
اكنون 26 میلیون هكتار مطالعه آماده به اجرای عملیات آبخیزداری در اراضی كشور داریم كه در 11میلیون هكتار اجرا شده است و برای مابقی اجرای طرح باید اجرا شود. 5 میلیون هكتار هم در دست اجرا است و 9میلیون هكتار هم كه اصلا دست نخورده است.
وی ادامه می‌دهد: 125 میلیون هكتار اراضی كشور تحت فرسایش آبی است كه باید عملیات مقابله با فرسایش آبی و آبخیزداری در آن انجام شود. با وجود فرصت بزرگ 125میلیون هكتاری فقط 26 میلیون هكتار تحت مطالعه است زیرا به آبخیزداری توجه نشده و منابع لازم به آن اختصاص نیافته است. حتی برخی از مطالعات مان به دلیل عدم اختصاص بودجه زمان مفیدش گذشته و باید دوباره بازنگری شود.
مدیركل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاك سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با بیان اینكه آبخیزداری روشی است كه می‌تواند در طول حوضه آبخیز سرعت سیلاب را كاهش دهد و امكان نفوذ آن به زمین را فراهم كند، اظهار می‌كند: با عملیات آبخیزداری می‌توانیم استحصال آب باران را افزایش دهیم و به كاهش تبخیر كمك كنیم.
وی با اشاره به اینكه فقط از طریق آبخیزداری می‌توانیم چشمه‌ها و قنوات را تغذیه كنیم، ادامه می‌دهد: پس از سیل‌های اخیر برخی از طرفداران سدسازی به نقش سد در كنترل سیل تأكید می‌كنند و برخی منتقدان نیز می‌گویند كه سدها هیچ تاثیری بر كنترل سیلاب ندارند. دراین‌باره باید توضیح داد كه سدها مخزنی برای كنترل سیلاب دارند و شاید بتوانند در پایین‌دست خود تا حدی سیلاب را كنترل كنند اما در بالادست اینگونه نیست.
** سدها راهكار كنترل سیل نیستند
جزی با بیان اینكه نمی‌توانیم در هر آبراهه ای سدهایی با ارتفاع بلند بسازیم، تصریح می‌كند: احیای پوشش گیاهی و ایجاد سدهایی با بندهای كوتاه كارعملیات آبخیزداری است كه سبب كنترل بارش‌ها به بهترین شكل ممكن می‌شود. در سیل‌های اخیر در مناطقی كه عملیات آبخیزداری صورت گرفته بود خسارات سیل تا حدی زیادی كاهش یافت.
مدیركل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاك سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با اشاره به اینكه در ایران تنها حدود 40 میلیارد متر مكعب آب باید در سدها ذخیره شود، می‌افزاید: سدها راهكار كنترل سیل نیستند و نباید به بهانه كنترل سیل این كار را انجام دهیم چراكه سدسازی‌های غیر اصولی به مراتب خطرات بیشتری نسبت به سیل دارند.
منبع: روزنامه اطلاعات؛ 1398،02،25
گروه اطلاع رسانی **9117**2002
تهران- ایرنا- سیل های اخیر كشور از پیامدهای گرمایش جهانی و نشانه احتمال تشدید تغییر اقلیم است و احتمال وقوع خشكسالی های متمادی و بارش‌های سیل آسا طی سال های آینده وجود دارد.
