به گزارش ايرنا كاروانسراي مخك با زيربناي 1600مترمربع در30كيلومتري جاده جهرم-شيراز و در بخش كرديان جهرم واقع شده است. اين بنا شامل 2 كاروانسراست كه با فاصله كمي از هم قرار دارند و در گذشته براي استراحت كاروان‌ها استفاده مي‌شده‌اند.
دليل قرارگيري اين كاروانسرا در اين محل وجود دو چشمه است كه از بين رسوبات مارني و سنگ‌هايي از جنس شيل بيرون مي‌آيد. آب اين چشمه‌ها چندان مناسب نيست و به همين خاطر براي مصارف آشاميدني بيشتر از آب ذخيره شده در آب‌انبارها استفاده مي‌كردند.
ازاين دوبناي كاروانسرا در مجاورت هم، يكي از آنها كاملاً مخروبه و ديگري سالم‌تر است.
كاروانسراي اصلي با 18حجره، امكانات زيادي براي روندگان از قبيل چاه آب، اصطبل اسب، شتر و قاطر براي تأمين آب مورد نياز كاروان‌ها نيز يك حلقه آب‌انبار در كاروانسرا داشته است.
اين بنا داراي پلاني به شكل مربع ابعادي متفاوت است كه در حدود 1211 متر مربع وسعت دارد. اين كارونسرا مانند بسياري از كاروانسراهاي ميان‌راهي ديگر به دليل لزوم امنيت بالا تنها يك در ورودي دارد كه در ضلع جنوب آن قرار گرفته است. همچنين در قسمت جنوب غربي و در مجاور در ورودي، اتاق‌ها و حجره ها وجود دارد. اين بنا از لحاظ معماري به صورت پلاني متفرقه با حياط مركزي ساخته شده است. در مركز اضلاع شرقي و غربي دو حجره بزرگ و همچنين 6حجره كوچك در هر دو سوي اين قسمت‌ها قرار دارد.
كاروانسراي مخك از نوع كاروانسراهاي برون شهري و احتمالاً به سبك چهارايواني ساخته شده بوده است. از لحاظ ويژگي معماري، خصوصيات تزئيني، مصالح و ابعاد از يك سو برگرفته از عواملي چون شرايط منطقه و مكان و از سوي ديگر قرارگرفتن در مسير تجاري شيراز- بندرعباس است. اين كارونسرا در مسير جاده اصلي قرار دارد و برخي از كارشناسان معتقدند اين بناي تاريخي به منظور مراودات تجاري بين ايران و جنوب ايران با ساير كشورها در دوره‌هاي مختلف تاريخي چون صفويه و زنديه ساخته شده است.
** تاريخچه كاروانسرا
در سال 1250 هجري قمري كه حاج محمدحسن خان ذوالقدر به حكومت جهرم رسيد، اقدامات زيادي انجام داد كه يكي از آنها ساخت و تعمير كارونسراي مخك بود. در اين باره قاآني شيرازي، شاعر عصر قاجار در بخشي از قصيده خود در وصف محمدحسن خان به اين موضوع اشاره مي‌كند:
همچون به دشت از ديرگه بد سست بنياني تبه
تا خلق را در نيم ره در هر زمان بخشد امان
فرمود بر جايش بنا، فرخ رباطي دلگشا
كز كيد دزدان دغا باشد پناه ياوران
نامش چو ز اول بد مخك آن را بنمود حك
اينك به نام مشترك خوانند او را رهروان
از ابيات يادشده چنين برمي‌آيد كه كارونسراي صفوي در دوره قاجار مخروبه شده و از نظر امنيتي شرايط خوبي نداشته است. بنا براين به دستور محمدحسن خان، كاروانسرايي به همان سبك در مجاورت كاروانسراي قبلي در زميني مربع شكل و از سنگ و ساروج ساخته شد.
درباره وجه تسميه اين مكان گفته‌اند كه مخك به معناي نخل كوچك است كه به دليل وجود چند نخل كوچك در اين ناحيه اين نامگذاري انجام شده است.
در استان هاي جنوبي مانند هرمزگان، بوشهر و جنوب كرمان به نخل، مغ يا مخ مي گويند.
امروزه اين نخل‌ها از بين رفته‌اند و تنها يك درخت گز بزرگ وجود دارد كه به شكلي عجيب و مانند يك مار تنومند به صورت افقي بر روي زمين رشد كرده است. اين كاروانسرا در دوره صفويه از كاروانسراهاي مهم و معروف كشور بوده است، زيرا از اين قسمت تا جهرم، منطقه‌اي خشك و بي‌آب و علف بوده و در اين بين استراحتگاه مهم ديگري وجود نداشته است.
در اغلب سفرنامه‌ها و منابع تاريخي نيز به اين كارونسرا اشاره شده است. مثلاً در سال 1678 ميلادي(1089قمري) جان فراير، پزشك انگليسي كه در استخدام كمپاني هند شرقي بود از راه بندرهاي جنوب به ايران آمد. وي در سفرنامه‌اش به اين كاروانسرا اشاره كرد و نوشت: نيمه شب به مخك سوخته رسيديم. 22مايل در پيش داشتيم. جايي كه چندين پرچين وجود داشت و با بته آنها را تزيين كرده بودند و بيشتر مانند گياه قيصوم بود. راهداران اينجا يك دزد قوي‌بنيه را توقيف كرده بودند كه بازرگاني بدبخت را كه پارچه‌هاي هندي بر روي خر خود داشته، غارت كرده بود.
فراير پس از توضيحاتي ديگر در وصف كاروانسرا نوشته است: در اينجا مجدداً در دروازه كاروانسرا، تاج اسلحه‌هاي ايراني، منظورم چكش‌هاي تيركوب، شيپور و... وجود دارد.
جملي كارري كه در سال 1694 ميلادي برابر با 1104قمري به ايران مسافرت كرد، در سفرنامه خود نوشته است:به كاروانسراي موكاك(مُخك) رسيديم. دو كاروانسرا پيش هم بود. قاطرها را به رديف جلو آخورها بسته بودند. بلدرچين‌ها دسته دسته روي زمين مي‌نشستند و دانه‌هاي جو را كه از علف چارپايان فروريخته بودند، نوك مي‌زدند.
در گزارش محمدحسن ميرزا، مهندس قاجاري كه براي تدارك سفر ناصرالدين شاه در سال 1889 ميلادي برابر با 1308قمري به جهرم سفر كرد، نوشته : 10نفر تفنگ‌چي در جهرم هميشه مشغول خدمت و حركت هستند و اغلب آنها در كاروانسراي موخك حاضر خدمت هستند.
وي در ادامه اين گزارش ظاهراً نگاه مثبتي به اين كاروانسرا ندارد و نوشته است:آب اين مكان چند چشمه ناگوار و دو آب‌انبار است كه به بركه معروفند و به جهت اردو خيلي مكان باعسرت و ناشايسته است و چاه هم نيست. اين كاروانسرا در تنگه‌اي واقع شده كه دامنه جنگل گُرم است و بسيار گرم و پشه زياد دارد كه در تابستان آسايش ممكن نيست.
وصف مخك در برخي ديگر از سفرنامه‌هاي دوره قاجار نيز آمده است.
** مرمت مخك
مخك در فرهنگ مردم جهرم جايگاهي ويژه دارد. در گذشته مردم براي استقبال از حجاج و مهمانان عالي‌رتبه به كاروانسراي مخك مي‌رفتند. در اشعار محلي جهرم نيز نام اين بنا بارها آمده است.
اين دو كاروانسرا در سال 1381 با شماره ثبت‌هاي 6782 و 6784 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده‌اند.
با وجود هشدارهاي متعدد براي مرمت اين اثر، براي مدت‌ها اين اثر به آغل گوسفند تبديل شده بود و در معرض ويراني قرار داشت. اين اثر كه از آثار وقفي كشور نيز به شمار مي‌آيد اين روزها براي مدت معين به بخش خصوصي واگذار شده است.
با مرمت اين اثر قرار است براي اولين بار در فارس طرح گردشگري خلاق اجرا شود.
مجري طرح گردشگري خلاق شهرستان جهرم در اين باره گفت: مرمت كاروانسراي مخك شهرستان جهرم با هدف فضاسازي، احيا و بازسازي براي تبديل اين اثر تاريخي به يك منطقه گردشگري آغاز شده است.
محمد نادرزاده در مصاحبه با ايرنا افزود: در كنار مرمت اين اثر، بزرگترين مجموعه گردشگري و توريستي جنوب فارس در اين محل راه‌اندازي مي‌شود.
وي ابراز كرد: اين اثر 35 حجره دارد كه مي‌تواند هم به عنوان اقامتگاه گردشگري و هم محلي براي بازديد علاقه‌مندان باشد.
وي اظهار كرد: براي مرمت اين اثر تاريخي نزديك به 20 ميليارد ريال اعتبار از محل بخش خصوصي اختصاص يافته است و تلاش مي‌شود كار مرمت تا يك سال آينده به طور كامل به پايان برسد.
نادرزاده گفت: بيش از دوماه است كه مرمت اين اثر آغاز شده و كار مرمت آن تا سال آينده به اتمام خواهد رسيد.
وي ادامه داد: گروه 20 نفره‌اي متشكل از استادكاران، بنايان و كارگران روزانه در اين محل مشغول به كارند و تا كنون 50درصد از مرمت طاق‌ها انجام شده است.
نادرزاده بيان كرد: با اتمام اين مرمت و آغاز فعاليت مجتمع گردشگري، زمينه اشتغال براي بيش از 400نفر به صورت مستقيم و غيرمستقيم فراهم مي‌شود.
علي لطفي پور سرپرست اداره ميراث و گردشگري جهرم نيز در گفت و گو با ايرنا اعلام كرد: توسعه گردشگري خلاق در استان فارش با شناسايي جواناني كه در اين حوزه فعاليت داشتند و با نظارت كارشناسان ميراث فرهنگي شروع شده و اين فعاليت و نظارت ادامه خواهد داشت.
شهرستان جهرم در 193 كيلومتري جنوب شرق شيراز قرار دارد.
از : فاطمه تسليم جهرمي
9910 / 1876
شيراز- ايرنا- كاروانسراي مُخَك جهرم، از آثار به جامانده از عهد صفوي است كه در گذشته به علت رونق اقتصادي بندرهاي جنوب كشور اهميت خاصي داشت كه تحت عنوان پروژه گردشگري خلاق در حال مرمت است.
