به گزارش ایرنا، باریجه از گیاهان دارویی در خراسان شمالی است كه مصارف صنعتی و دارویی بسیار بالایی دارد، رویشگاه های این گونه گیاهی در این استان عمدتا در مراتع و عرصه های طبیعی شهرستان های جاجرم، گرمه، فاروج، شیروان و بجنورد است و حدود 85 هزار هكتار از رویشگاه های تهیه طرح احیا و بهره برداری شده است.
با توجه به مصارف دارویی و صنعتی باریجه و نقش آن در حفاظت آب و خاك و اهمیت آن در تعلیف دام و ممانعت از بروز برخی از بیماری‌های دامی، نیاز است تا با تهیه طرح نسبت به حفاظت و بهره‌برداری صحیح، اصولی و فنی از این ثروت خدادادی همت گمارده و حفظ بقا و توسعه این گیاه در گرو تهیه طرح‌های احیا و بهره‌برداری و بازنگری آن طرح‌ها در سال های آتی است.
باریجه با نام علمی (Ferula gummosa) از مهم ترین محصولات مرتعی ایران است. این گیاه با داشتن ارزش‌های دارویی و صنعتی فراوان، در بسیاری از نقاط ایران اسلامی خاصه استان خراسان یافت می‌شود. باریجه گیاهی است دارای ساقه ضخیم از خانواده چتریان (Umbelliferae) كه به ارتفاع تا حدود 2 متر نیز می‌رسد.
برگ ها به رنگ سبز مایل به خاكستری بطول حدود 30 سانتی متر و پوشیده از كرك‌های ریز و كوتاه در قاعده ساقه قرار دارند. پهنك برگ آن منقسم به قطعاتی است كه براثر چند بار تقسیم شدن بصورت قطعات باریك و فشرده بهم درآمده است. گل ها زرد رنگ و مجتمع بصورت خوشه‌های مركب متعددی است كه غالبا به شكل دسته‌های فراهم در طول ساقه ظاهر می شود و چترهای اصلی آن دارای 6 تا 12 پایه است و چترهای فرعی پایه‌های بسیار كوتاه دارند. میوه بیضوی دراز و دارای كناره‌ای باریكتر از نصف قسمت محتوی دانه است.
شیره‌ای كه از تیغ زدن ساقه یا بن این گیاه استحصال می‌شود مجاری ترشحی متعددی است كه در ناحیه پوست آبكش پسین و آبكش‌های غیر طبیعی واقع در حاشیه خارجی مغز پراكندگی دارند.
هر دو نوع باریجه مخصوصا نوع اشكی آن براثر گزش حشرات یا پیدایش خراش بطور طبیعی از قاعده ساقه و بن و برگ گیاه به خارج ترشح می‌كند اما آنچه كه در بازار تجارت در معرض فروش و استفاده قرار می‌گیرد بیشتر نوعی از آن ست كه با ایجاد خراش یا برش در بن گیاه مذكور به دست می‌آید.
این نوع باریجه بصورت قطعاتی به ابعاد مختلف و نامنظم نسبت به نوع اشكی آن توده حجیم و خمیری شكل را بوجود می‌آورد كه در داخل آن ناخالصی‌های مختلف نظیر خرده‌های ساقه و برگ گیاهان دیده می‌شود. رنگ این نوع باریجه متفاوت اما غالبا مایل به سبز، سبز قهوه‌ای، سبز مایل به زرد و یا تیره است. این شیره به سهولت با آب ایجاد امولسیون می‌كند بطوریكه 25 درصد آن در آب وارد می شود.
باریجه بوی قوی و طعم گس، تلخ، معطر، گزنده و ناپسند دارد. نوع اشكی باریجه سفید یا زرد یا زرد مایل به سبز و یا مایل به قرمز دارد و درشتی آن از یك نخود تا یك گیلاس تفاوت می‌كند و اگر شكسته شود مقطع آن زرد شفاف است. اینگونه باریجه مدت ها نرمی خود را حفظ می‌كند اما به مرور زمان سخت و شكننده می‌شود بطوریكه براثر خرد شدن بصورت گرد درمی‌آید.
باریجه ایران از نوع خشك و مركب از قطعات كوچك است كه در قسمت داخلی كدر و تیره است.
* برداشت های غیرمجاز
یكی از روستاییان شهرستان بجنورد در این باره گفت: در سال های خیلی پیش از این، رویشگاه های باریجه وسیع بود اما در این سال ها به علت برداشت های زیاد و خشكسالی ها، رویشگاه ها به مناطق سخت گذر و ارتفاعات محدود شده است.
رضا روحانی اظهار داشت: برداشت باریجه از عرصه های طبیعی ممنوع است و مسئولان می گویند بهره برداری از آن تنها در قالب طرح امكان پذیر است اما همچنان شاهد برداشت های غیرمجاز هستیم.
* 22 طرح برای باریجه
كارشناس مسئول بهره برداری اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی در این باره خواص درمانی باریجه گفت: باریجه، اثر نیروبخشی، ضد نزله (سرماخوردگی و زكام) و ضد انگل دارد.
علیرضا احمدی اسكویی اظهار داشت: باریجه امروزه كمتر در مصارف داخلی بكار می‌رود و فقط به عنوان رفع انگل و درد معده انسان و دام مصرف كمی دارد.
وی افزود: از باریجه در تهیه لوسیون‌هایی برای جلوگیری از آفتاب‌زدگی و نیز در تهیه بعضی كرم‌ها استفاده می شود همچنین در پایدار كردن بوی عطر و ادكلن نیز كاربرد دارد.
وی خاطرنشان كرد: مصارف صنعتی باریجه زیاد است و از آن نوعی چسب مخصوص برای چسبانیدن سنگ های قیمتی مثل الماس تهیه می شود كه در جواهرسازی مصرف دارد همچنین از باریجه برای تغذیه دام استفاده می‌شوداز سبزینه و علوفه خشك شده حاصل از ساقه و برگ این گیاه نیز در زمستان جهت تعلیف دام مصرف می‌كنند.
احمدی اسكویی افزود: با حفاظت و احیای رویشگاه های باریجه می‌توان ضمن بهره‌برداری اصولی و فنی و افزایش كمی و كیفی آن برای ایجاد كارخانجات تبدیلی و استفاده از آن در صنایع شیمیائی و داروئی گام‌های با ارزشی برداشت.
كارشناس مسئول بهره برداری اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی تصریح كرد: نیاز است تا ضمن شناسائی مناطق رویشی این گونه و تهیه طرح‌های احیا و بهره‌برداری و استفاده از آن را از حالت سنتی خارج و در قالب طرح تدوین شده هر منطقه درآوریم تا تحت نظارت دولت ضمن بهره‌برداری اصولی و صحیح گام هایی برای احیا و گسترش آن برداریم.
به گفته وی در این استان 22 طرح برای بهره برداری باریجه تهیه شده است كه هر ساله برخی از این طرح ها با در نظر گرفتن شرایط منطقه ای، اقلیمی و فنی در صورت مساعد بودن شرایط در قالب قرارداد به بهره برداران بومی واگذار می شود.
احمدی اسكویی اظهار داشت: وسعت طرح های بهره برداری حدود 85 هزار هكتار است و تلاش داریم تا در قالب طرح ها، ضمن بهره‌برداری اصولی و فنی و رعایت جوانب اقتصادی، برای حفظ و بقای این گونه و گسترش آن اقدام شود.
كارشناس مسئول بهره برداری اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با بیان اینكه اجرای طرح اثرات مهم اجتماعی و اقتصادی در منطقه دارد گفت: در سال گذشته حدود 10 تن باریجه از استان به سایر استان ها و به خارج كشور صادر شده است كه ارزش ریالی آن 15 میلیارد ریال است.
* باران سبب بهبود رویشگاه های باریجه شد
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هم گفت: رویشگاه های باریجه در شهرستان های مختلف استان وجود دارد و جز شهرستان های راز و جرگلان و اسفراین، عرصه های باریجه خیز در سایر شهرستان های استان وجود دارد.
حسن وحید اظهار داشت: باریجه از انوع گیاهان دارویی است كه برداشت آن، مشروط است و بهره برداری از آن در قالب طرح میسر است.
وی با بیان اینكه بیشتر رویشگاه های باریجه در مناطق سخت گذر است افزود: این اداره كل با برداشت های غیرقانونی برخورد می كند البته گزارش از برداشت های غیرمجاز زیاد نبوده است.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی افزود: خوشبختانه بارندگی های مناسب امسال، سبب بهبود وضعیت رشد باریجه شده است و باریجه های كشت شده هم به خوبی سبز شده است.
بر اساس این گزارش رشد و نمو گیاه باریجه در كوه های خمبی از اواسط فروردین و در دامنه‌های جنوبی كمی زودتر بصورت دو برگه ظاهر و شروع به رشد می كند كه مصادف با ذوب شدن برف‌های زمستانی است.
رشد تا اواسط خرداد در دامنه‌های جنوبی و تا اواخر خرداد در دامنه‌های شمالی ادامه می‌یابد. زمان گل دادن از اواخر اردیبهشت ماه تا اوائل خرداد ماه شروع و بسته به درشتی بن گیاه یك ساقه (تیرك) ضخیم با ارتفاع 1 تا 2 متر بسته به ارتفاع از سطح دریا و باد و سایر عوامل اكولوژیكی اكوتیپ‌های مختلفی از این گیاه را بوجود می‌آورد و گیاه در طول ساقه و انتهای آن به گل می‌نشیند. زمان بذردهی از اواسط خرداد ماه شروع و حدود 10 درصد از كل بوته‌ها به بذر می‌نشیند و پس از بذردهی و اتمام ذخیره غذایی ریشه، گیاه ادامه حیات خود را بوسیله بذرپاشی به انجام رسانده و سپس می‌خشكد. بذر ریخته شده توسط عوامل مختلف در منطقه گسترش یافته و تحت شرایط مناسب رشد كرده و زادآوری طبیعی به انجام می‌رسد.
رویشگاه باریجه بیشتر در ارتفاع بالاتر از 1500 متر از سطح دریا و در حواشی دره‌هائی با شیب تند و سنگلاخی قرار دارد.
7185/ 6042
بجنورد- ایرنا- پوشش انبوه باریجه در سراسر عرصه های طبیعی خراسان شمالی در سالهای نه چندان دور وجود داشته اما به گفته روستاییان، بهره برداری غیراصولی و اشتباه و تغییرات اقلیمی، هم اكنون رویشگاه آن را تنها به مناطق صخره‌ای و سخت گذر محدود كرده است.
