لایحه شفافیت و راه طولانی مبارزه با فساد اداری-داریوش جهان بین*

تصویب «لایحه شفافیت» در هیأت وزیران، گامی نو در جهت ایجاد شفافیت در نظام اداری و مبارزه با فساد است. در این لایحه مصوب شده است که «اشخاص مشمول این قانون باید اطلاعات سازمانی را جز در مواردی که طبق قانون نحوه طبقه بندی اسناد سری و محرمانه دولتی مصوب ۱۳۵۳ طبقه بندی شده باشند در پایگاه اطلاع رسانی خود منتشر کرده و در دسترس عموم قرار دهند»، مؤسسات عمومی موظف هستند «اطلاعات آماری» مهم را در پایگاه‌های خود منتشر نمایند، «هر شخص ایرانی حق دسترسی به اطلاعات عمومی موجود در مؤسسات عمومی و مؤسسات خصوصی ارائه دهنده خدمات عمومی را دارد مگر آنکه قانون منع کرده باشد» و «چنانچه شخصی با داشتن دلیل معقول و متعارف، وقوع یک فساد یا جرم یا تخلف را که عمداً کتمان شده، در حال کتمان شدن است یا احتمالاً کتمان خواهد شد به مراجع قانونی ذیربط اعم از نظارتی، قضائی و اداری گزارش دهد در برابر هرگونه اقدام تنبیهی یا تلافی جویانه مرتبط با این اقدام نظیر اخراج از کار، تعلیق از کار، محروم شدن از ارتقای شغلی، تنزل رتبه یا گروه، معرفی به کارگزینی به عنوان فرد مازاد بر احتیاج، مزاحمت، رفتارهای تبعیض آمیز، ارعاب و تهدید به یکی از موارد مذکور، حمایت خواهد شد».

علاوه بر این موارد، در این لایحه درباره موضوعات مورد بحث در حوزه فساد اداری همچون استفاده نزدیکان مدیران از امکانات، شفافیت در عملکرد مجلس، آشکار ساختن اموال و دارایی برخی سازمان‌های عمومی غیر دولتی، شفافیت در صندوق‌ها، منع و تحدید معامله با بنگاه‌های غیرشفاف، شفافیت مالیاتی، شفافیت در حقوق و مزایا و بسیاری از موارد دیگر نیز مطرح شده است.



** لایحه شفافیت از قانون تا اجرا

هرچند نفس تصویب لایحه شفافیت اهمیت و ارزش بالایی دارد؛ اما پیش از این نیز قوانین متعددی برای مبارزه با فساد در کشور به تصویب رسیده بودند. به طور مثال قانون «ارتقا سلامت نظام اداری و مقابله با فساد» در تاریخ ۲۹ اردیبهشت سال ۱۳۹۰ در ۳۵ ماده به تصویب رسید که جامعیت خوبی در برخورد با فساد اداری داشت. در ماده سوم همین قانون آمده بود که مسؤولان دولتی موظف هستند، تمامی اطلاعات غیرمحرمانه را به صورت عمومی در پایگاه‌های الکترونیکی خود منتشر نمایند یا در ماده ۱۳ تمامی مسؤولان و کارمندان موظف شده بودند که هرگونه فساد اداری را به قید فوریت به اطلاع مقامات مسؤول مبارزه با فساد برسانند.

هیأت وزیران در اسفند ماه سال ۱۳۸۲ نیز «برنامه ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد» را به تصویب رساند. براساس همین برنامه مقرر شد تا دستگاه‌های مسؤول، لوایحی برای ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد را ظرف یکسال به هیأت وزیران تقدیم کنند. در این برنامه، تدوین لوایح مورد نیاز برای ایجاد شفافیت در نظام اداری و مقابله با فساد پیش بینی شده بود.

این موارد تنها بخشی از اقدامات قانونی و برنامه‌ای سال‌های اخیر برای مقابله فساد اداری و اقتصادی در کشور بوده است؛ اما به نظر می‌رسد تصویب این لوایح که فی النفسه ارزشمند است، تأثیر چندانی بر حل مشکلات مبارزه با فساد نداشته است.



** مبارزه با فساد: نیازمند عزم جدی

قوانین مصوب در حوزه مبارزه با فساد، نیازمند عزمی جدی برای اجرا هستند. در غیر این صورت تصویب مکرر و چندباره قوانین بطور صرف، نمی‌تواند تأثیری بر کاهش فساد در نظام اداری کشور داشته باشد و تنها به تورم قوانین دراین مساله و افزایش بی اعتمادی مردم منجر خواهد شد. عزم جدی به این معنا است که لایحه مذکور در صورت تصویب، بدون کم و کاست و با قاطعیت هر چه تمام تر اجرایی شود.

به طور طبیعی اجرای چنین قوانینی با مقاومت و مقابله افرادی مواجه خواهد شد که در نظام اداری کشور، مرتکب فساد می‌شوند. این افراد به طور قطع از تمامی توان خود برای اجرایی نشدن مواد مختلف این قانون بهره خواهند برد. در عین حال بدون نظارت مستمر و قاطعانه نمی‌توان انتظار داشت لایحه مذکور به درستی اعمال شود و به طور حتم برخی سازمان‌ها از اجرای دقیق این قانون سر باز خواهند زد.

نکته دیگر آن است که نهادهای دولتی، تنها نهادهای عمومی جامعه نیستند و عزم آنان برای مقابله با فساد، به تنهایی نمی‌تواند مفید باشد. همکاری سایر نهادها و سازمان‌ها و به ویژه دو قوه مقننه و قضائیه برای اجرای این لایحه در صورت تصویب یا سایر لوایح تصویب شده در گذشته ضروری است؛ در غیر این صورت دولت هرگز به تنهایی موفق نخواهد شد تا با فساد اداری مقابله نماید. همچنین برخی نهادها و سازمان‌های اداری که خارج از حیطه سه قوه در حال فعالیت هستند نیز باید عزم خود را برای همراهی با این مصوبات جزم نمایند و همراه با قوای سه گانه با فساد اداری مبارزه کنند.



** راه طولانی مبارزه با فساد

لایحه شفافیت، اکنون در دولت تصویب شده است و برای بررسی به مجلس ارائه می‌شود. حال باید دید واکنش نمایندگان مجلس به این لایحه چیست و آیا نمایندگان مجلس شورای اسلامی حاضر هستند تا محدودیت‌های ایجاد شده بر عملکرد خود را که در این لایحه طرح شده است، بپذیرند؟ یا آنکه قانون مذکور را مورد جرح و تعدیل‌های فراوانی قرارخواهند داد.

در صورت تصویب این لایحه در صحن علنی مجلس نیز بایستی دید نظر شورای نگهبان درباره این قانون چیست و آیا عدم مغایرت لایحه با قانون و شرع اعلام خواهد شد یا خیر؟ بطور طبیعی مجموعه روندهای پیش رو نشان می‌دهند که ممکن است تصویب این لایحه ماه‌ها به طول بیانجامد و در نهایت زمانی مصوب شود که فرصت چندانی برای اجرای آن توسط دولت وجود نداشته باشد.

از همین رو به نظر می‌رسد دولت پس از ارائه این لایحه بهتر است به سراغ قوانین و لوایحی برود که پیش از این برای مبارزه با فساد اداری تصویب شده‌اند. بهره گیری از قوانین قبلی و اجرای بدون کم و کاست آنها، به طور حتم گامی مؤثر در مقابله با فساد اداری در کشور خواهد بود و می‌تواند بخشی از مشکلات موجود را برطرف و به بهبود سرمایه اجتماعی کمک کند.

........................................................................................................................................

*مدرس دانشگاه