سرمایه گذاری و بستر سازی از چالش های جمعیتی ایران جلو گیری می كند

ایران در سه دهه گذشته تحولات چشمگیر جمعیتی را تجربه كرده است، تحولاتی كه شاید متاثر از برنامه ریزی و تصمیم گیری هایی بود كه جمعیت ایران را دچار تحول كرد، تحولی كه باید در بستر طولانی زمان شكل می گرفت ولی در ایران این تحولات خیلی سریع اتفاق افتاد.
تحولات جمعیت می تواند منشا چالش های فراوانی برای دولت و كشور قلمداد شود، ولی در عین حال، با برنامه ریزی صحیح و به موقع می توان از ساختار و ویژگی های موجود جمعیت برای بهبود وضعیت آینده كشور استفاده كرد.
اگر چه ایران اكنون در شرایط پنجره جمعیتی (جمعیت جوان) قرار دارد و به عنوان فرصتی طلایی باید از آن استفاده شود، اما از هم اكنون باید به فكر پیری و زمستان جمعیتی و ورود به میانسالی جمعیت بود و سیاست های جمعیتی را جدی گرفت تا ضمن استفاده از جمعیت جوان كشور به عنوان یك پنجره و فرصت برای زمان میانسالی جمعیت هم برنامه ریزی مناسب انجام شود.
باروری در ایران نیز همگام با سایر كشورها روند نزولی داشته است. رتبه باروری ایران در بین كشورها بیانگر سرعت و روند كاهشی باروری است، در سال 2014 ایران باروری كل 1،8 و رتبه 146 را در بین 224 كشور را داشت در حالی كه در سال 1907باروری كل 6،4 و رتبه آن زمان ایران هم 70 بود.
كاهش یك باره میزان موالید از دستاوردهای دنیای مدرن است، اما شاید بتوان گفت كه تغییرات اقتصادی در زندگی خانوارها مهمترین عامل تشویق به نداشتن فرزند می تواند، باشد.
دلایلی زیادی در كاهش جمعیت دخیل است كه از آن جمله می توان به تاخیر افتادن ازدواج، زیاد شدن طلاق، به تعویق افتادن باروری ،مسائل آموزشی و تبلیغاتی برای داشتن خانواده كوچك و رفاه بیشتر و گرایش مادی برای نداشتن فرزند از جمله این موارد است.
به پیشنهاد سازمان ثبت احوال كشور و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، 30 اردیبهشت مصادف با روز ابلاغ سیاست‌های كلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری به عنوان روز ملی جمعیت در تقویم رسمی كشور به ثبت رسید.
در 30 اردیبهشت 1393 سیاست‌های كلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری در 14 بند ابلاغ شد و این روز به نام روز ملی جمعیت نامگذاری شد.
به دنبال این دور اندیشی برای استفاده از جمعیت به عنوان یك فرصت پیش رو یك ضرورت اجتناب ناپذیر است كه تمام دستگاه های ذیربط با مقوله جمعیت و همچنین تمام دست اندركاران و تصمیم گیران نظام برای استفاده از پتانسیل نیروی انسانی كه به عنوان بزرگترین توانمندی برای توسعه مطرح است، برنامه ریزی و دوراندیشی های لازم را داشته باشند تا با بهره گیری از این فرصت كشور را به سوی توسعه سوق دهند.
تمامی این مباحث موجب شد تا گفت و گویی با رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران و رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور
داشته باشیم و مباحثی جمعیتی، تحولات و چالش های احتمالی پیش رو موضوعاتی كه در این گفت و گو به آن پرداخته شده است.

* سیاست های اجتماعی برنامه های جمعیتی با كندی پیش می رود
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران و رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشورگفت: كاهش باروری و رشد كاهشی جمعیت مستلزم اتخاذ سیاست هایی است كه افزایش جمعیت در آینده را تضمین كند و از رشد منفی جمعیت پیشگیری كند.
محمد جلال عباسی شوازی افزود: ابلاغ سیاست های كلی جمعیت با توجه به روند رشد جمعیت و با عنایت به ساختار سنی و تركیب جمعیت صورت گرفت.
وی گفت: سیاست های كلی جمعیت علاوه بر افزایش جمعیت، اهداف دیگری دارد كه معطوف به كیفیت جمعیت است كه سلامت جمعیت، تحكیم خانواده، بهره گیری از نیروی انسانی جوان و تحصیل كرده و نیز توجه به محیط زیست از جمله اهدافی است كه در سیاست های جمعیتی به آن پرداخته شده است.
عباسی شوازی ادامه داد: سیاست های اجتماعی به ویژه برنامه های جمعیتی معمولا با كندی پیش می رود كه نتیجه آن ها در دراز مدت آشكار می شود.
وی اضافه كرد: از این رو، همواره باید پیشرفت سیاست ها را با استفاده از داده ها و شاخص های مرتبط اندازه گیری كرد و بند چهاردهم سیاست های كلی جمعیت نیز معطوف به رصد سیاست های جمعیتی است.

* اندازه گیری پیشبرد سیاست های جمعیتی
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: اگر بخواهیم پیشبرد سیاست های جمعیتی را اندازه گیری كنیم، باید در مرحله نخست به بستر سازی سیاست ها، اجرای برنامه ها و نهادینه سازی موضوع جمعیت بپردازیم.
استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران اضافه كرد: در مرحله بعد با شاخص های مختلفی دستیابی به اهداف برنامه ها در سطح كلان، میانی و خرد را اندازه گیری كنیم.
وی گفت: به عنوان مثال باید دید كه آیا جهت گیری سیاست ها به سمت افزایش جمعیت بوده است یا خیر؟ در حال حاضر نهادهای مختلفی به گفتمان افزایش جمعیت و سیاست های كلی جمعیت توجه دارند.

* موضوع جمعیت به عنوان یكی از مسائل استراتژیك نظام مورد بحث و بررسی قرار گیرد
عباسی شوازی ادامه داد: وسائل ارتباط جمعی، مجلس شورای اسلامی، دولت، وزارت بهداشت، دانشگاه ها و انجمن جمعیت شناسی ایران موضوع جمعیت را به عنوان یكی از مسائل استراتژیك نظام مورد بحث و بررسی قرار می دهند.
وی افزود: در سطح میانی، باید به وجود خرده نظام ها و سیستم های مطالعاتی و اجرائی برای اجرای سیاست ها و نیز انجام مطالعات علمی و تخصصی در مورد جمعیت توجه كرد و در سطح خرد نیز باید از یك طرف، ایده ها و آمال و آرزوهای زوجین و خانواده ها و زنان و مردان در معرض ازدواج و فرزندآوری را بررسی كرد و از دیگر سو، زمینه های تحقق آمال و آرزوهای آنان را برآورده كرد.
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران تغییر نگرش زوجین در مورد فرزندآوری را مستلزم ارائه بسته های اقتصادی و حمایتی همراه با ارائه خدمات مشاوره ای دانست و گفت: بررسی باروری ایده آل زوجین حكایت از عمومیت و توجه به امر ازدواج و فرزندآوری در كشور است، ولی موانعی برای جوانان و زوجین برای تحقق این خواسته ها وجود دارد.

* وظیفه دولت است كه ازدواج و فرزندآوری را تسهیل كند
وی تاكید كرد: وظیفه دولت این است كه با بهره گیری از امكانات و نیز با تخصیص بودجه های لازم و نیز با تدوین مقررات و اجرای آن ها زمینه های ازدواج، فرزندآوری و فرزند پروری زوجین را تسهیل كند.
استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: در مجموع، بحث تغییر سیاست های جمعیت امروزه مورد توجه سطوح مختلف نظام است، و برنامه هایی نیز در سازمان های مختلف دولتی در این راستا در حال انجام است، اما با این حال، نبود هماهنگی بین بخشی، دستیابی به اهداف سیاست ها را با كندی مواجه كرده است.

* پیامدهای جمعیتی نتیجه افزایش موالید دهه 60 است
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور گفت: رشد بالای جمعیت در دهه 1360 و قبل از آن به افزایش تعداد جمعیت در آن سال ها منجر شده كه امروزه آثار آن در ساختار جمعیت مشهود است و درصد بالای جمعیت جوان همراه با پیامدهای اقتصادی، اجتماعی از جمله اشتغال و بیكاری و مسكن نتیجه افزایش موالید دهه 1360 است.
وی تاكید كرد: این جمعیت به مرور زمان به سنین میانی و سپس سالخوردگی انتقال می یابد و مسائل و پیامدهای خاص خود را به دنبال دارد.
عباسی شوازی ادامه داد: به طور طبیعی برنامه ریزی های توسعه اقتصادی و اجتماعی باید با توجه به ساختار سنی و نیازهای آن شكل بگیرد و با توجه به اینكه بستر سازی توسعه زمانبر است، برای پاسخگوئی به نیازهای جمعیت جوان باید سال ها پیش بسترهای لازم برای اشتغال و مسكن آنان فراهم می شد.
وی اضافه كرد: بر اساس مطالعات گذشته، در مقابل هر درصد رشد جمعیت باید رشد اقتصادی سه درصدی تجربه شود تا امكان پاسخگویی به نیازهای جمعیتی و سرمایه گذاری برای آینده وجود داشته باشد.

*اگر سرمایه گذاری و بستر سازی نشود چالش های جمعیتی خواهیم داشت
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور گفت: اگر سرمایه گذاری به اندازه كافی صورت نگیرد و بسترهای لازم انجام نشود، مسائل و چالش های جمعیتی بیشتری در آینده پدید می آیند، به عنوان مثال، رشد بالای جمعیت و عدم ارائه برنامه ها و كمبود زیرساخت های همه جانبه توسعه ای در سه دهه گذشته منجر به رشد بالای بیكاری شده است. به همین نحو، عدم بهره گیری از پتانسیل های جوانان در حال حاضر، مسائل و مشكلاتی برای سالمندان آینده ایجاد خواهد كرد.


*نرخ باروری در ایران
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: باروری در كشورهای دنیا نسبت به نیمه قرن بیستم كاهش زیادی یافته است و حدود 46 درصد جمعیت دنیا در كشورهایی زندگی می كنند كه باروری پایین تر از 2.1 فرزند دارند و حدود 45 درصد بین 2.1 و 5 فرزند دارند و 8 درصد از جمعیت دنیا كشورهای با باروری بالاتر از 5 فرزند هستند.
عباسی شوازی افزود: نرخ باروری در ایران در دهه 1360 و 1370 كاهش سریع داشته است، ولی در سال های بین 1390 و 1395 این سطح به بالاتر از 2 فرزند رسیده است و نتایج سرشماری و ثبت احوال این سطح را تایید می كند ولی این افزایش ممكن است مقطعی باشد و دوباره كاهش یابد. توجه به برنامه های پایدار می تواند باروری را در سطح قابل قبولی نگه دارد و یا از كاهش بیشتر آن پیشگیری كند.

* هر یك درصد رشد جمعیت باید با 3 درصد رشد اقتصادی همراه باشد
وی گفت: موضوع جمعیت نیاز به برنامه هماهنگ، همه جانبه، و مستمر دارد. اولا، رشد جمعیت مستلزم رشد اقتصادی است، هر یك درصد رشد جمعیت باید با 3 درصد رشد اقتصادی همراه باشد تا پاسخگوی نیازهای جمعیت و سرمایه گذاری لازم باشد.
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور افزود: اگر چنین رشدی وجود نداشته باشد، ممكن است كاستی هایی در شاخص ها به وجود بیاید. حتی در صورتی كه اقتصاد مسیر مثبتی داشته باشد و اشتغال هم ایجاد شود، نمی تواند جمعیتی كه با رشد بالا افزایش یافته است را جذب كند.
وی اضافه كرد: علل بیكاری بالا هم ناشی از بی برنامگی است، بخشی از آن ناشی از عدم ارائه برنامه های مناسب و بخشی نیز ناشی از عدم اجرای بهنگام برنامه ها است، بنابر این هر چند بخشی از مشكلات ناشی از حجم بالای نسل دهه شصتی باشد ولی نبود برنامه های مناسب نیز باعث شده زمینه های بهره گیری از پتانسیل موجود فراهم نشود.

* دهه شصتی ها سرمایه انسانی كشور هستند
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: باید توجه داشت كه جمعیت جوان امروز و به اصطلاح دهه شصتی ها، از تحصیلات بالائی برخوردارند و از سرمایه انسانی كشور محسوب می شوند، تحصیلات زنان این نسل نیز بالاتر از نسل های قبلی است و بنابر این، كیفیت نسل حاضر را باید برای بهره گیری از فرصت ها در نظر گرفت.
عباسی شوازی افزود: مهمتر از آن، آینده كار در ایران نیز متفاوت از شرایط جدید است، چه بسا اگر نسل جوان حاضر با شرایط كار آینده آشنا نباشد و از مهارت های لازم برخوردار نباشد، در آینده با چالش های بیشتری روبر خواهد بود. وظیفه نهادهای آموزشی، اعم از دولتی و خصوصی، آماده سازی نیروی انسانی با شرایط كار در آینده است.


* بررسی آمار جمعیتی باید با دید تخصصی صورت گیرد
عباسی شوازی گفت: بررسی آمار و اطلاعات جمعیتی باید با دید تخصصی صورت پذیرد، برخی از شاخص ها روند تحولات جمعیتی را به صورت خام نشان می دهند، و دقت لازم برای ارزیابی روند تغییرات را ندارند. شاخص مرگ و میر عمومی دقت لازم برای ارزیابی وضعیت سلامت جمعیت را ندارد و در بررسی آمار طلاق نیز در سال های اخیر از شاخص طلاق به ازدواج استفاده می شد كه با توجه به تحولات ازدواج، در جمعیت شاخص خوبی برای سطح طلاق نیست. بهتر است برای بررسی سطح طلاق از میزان اصلاح شده طلاق كه تعداد واقعه طلاق را برای هر هزار زن ازدواج كرده می سنجد استفاده كرد.
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور گفت: بهره گیری از این شاخص هر چند روند افزایشی طلاق در كشور را نشان می دهد، ولی سطح به دست آمده طلاق منطقی تر و منطبق بر واقع به نظر می رسد و به تازگی سازمان ثبت احوال وضعیت طلاق در كشور بر اساس شاخص اصلاح شده را بررسی و منتشر كرده است.

* مسائل جمعیتی به صورت چند بعدی و همه جانبه در نظر گرفته شود
وی در مورد اینكه سیاست های جمعیتی چه ویژگی هایی باید داشته باشد گفت: اولا باید مسائل جمعیتی را به صورت چند بعدی و همه جانبه در نظر گرفت. ثانیا، جمعیت مقوله ای است پویا كه همواره در حال تغییر است بنابراین نمی توان جمعیت و سیاست های جمعیتی را به صورت ایستا در نظر گرفت.
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران افزود: امكان بازگشت به شرایط گذشته جمعیتی وجود ندارد و باید آینده جمعیت را با توجه به شرایط موجود و تحولات آینده تحلیل و بررسی كرد و برای مدیریت آن برنامه ریزی كرد. ثالثا، برنامه های جمعیتی باید به صورت هماهنگ و به هنگام اجرا شوند، عدم هماهنگی برنامه ها و نیز اجرای نا بهنگام آن ها نتیجه رضایت بخشی در پی نخواهد داشت.

* بودجه كافی شرط لازم اجرای برنامه هاست
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران تاكید كرد: بودجه كافی شرط لازم اجرای برنامه هاست، تصویب قانون و برنامه، بدون بودجه به نتیجه مورد نظر منجر نمی شود، به عنوان مثال، تصویب وام ازدواج در مجلس بدون تامین و تخصیص بودجه و هماهنگی بانك ها، زمینه های شكل گیری ازدواج را فراهم نمی كند.
وی تصریح كرد: در نهایت، ارزیابی پیشرفت برنامه ها و انعطاف برنامه ها برمبنای موفقیت ها یا شكست های انجام شده لازمه پایداری و پیشرفت برنامه های جمعیتی است و در نهایت، نكته قابل توجه این است كه اهداف برنامه های جمعیتی نیز همواره باید منطبق با واقعیت و شرایط جامعه تنظیم شود تا امكان دستیابی به آن ها وجود داشته باشد.
گفت و گو از ناهید حاجی خانی
اجتمام*2181*9105