حكمت صدرایی نقطه عطف در تفكر فلسفی جهان اسلام

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، بشر برای تعالی، شكوفایی و پویایی پا به عرصه زندگی نهاده است و از آنجایی كه انسان یگانه موجودی به شمار می رود كه با تفكر زندگی می كند می توان به جایگاه فكر منطقی و اصول اندیشیدن پی برد. بر این پایه به نظر می رسد، جهان بدون تفكر نمی توانست او را به سرمنزل مقصود برساند با این حال پرسشی كه به ذهن متبادر می شود این است كه فلسفه به چه كار می آید و اگر تفكر فلسفی نبود چه اتفاقی می افتاد. تأمل بر مسایل فلسفی كاری سترگ محسوب می شود كه می‏طلبد محققان و اهل قلم هر یك در وجهی از افكار و اندیشه‏ها به تحقیق و تفحص بپردازند. در این میان می توان به ملاصدرا فیلسوف و اندیشمند برجسته جهان اشاره كرد كه با تكیه بر اصالت وجود، حكمت متعالیه را بنیان نهاد و با نگارش آثاری گرانبها، رهگشای رهروان پس از خود شد.

«محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی» مشهور به صدرالمتالهین و ملاصدرا در 951 هجری در شیراز دیده به جهان گشود. او دوران كودكی خود را با خواندن قرآن كریم و فراگیری قواعد صرف و نحو گذراند. ملاصدرا در مقطعی از زندگی خویش به قزوین مهاجرت كرد و از محضر اندیشمندانی همچون شیخ بهایی درس های فقه و علوم حدیث را آموخت و حكمت الهی، حكمت شرق و غرب را نزد میرداماد فراگرفت و با فراگیری علم ملل و نحل از میرفندرسكی گنجینه علوم خویش را كامل كرد.

با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان ملاصدرا نیز به آن شهر رفت و در همانجا به درجه اجتهاد رسید اما به دلیل اینكه نظریاتش در برخی مسایل فقهی با بیشتر دانشمندان این شهر متفاوت بود، او را به بدعت گذاری در دین متهم ساختند و این گونه وی ناچار به ترك اصفهان و زندگی در روستای كهك قم شد. وی در سالیانی كه در این شهر اقامت داشت، آثار ارزشمندی نگاشت و شاگردان بسیاری را تربیت كرد.

این دانشمند فقیه از منتقدان تقلید و تعصب بود و در برخی آثار خود از جمله كتاب اسفار بر دوری از این امر تاكید كرده بود. صدرالمتالهین به موضوع قضا و قدر اعتقاد داشت و در رساله «فی مسئله القضاء و القدر» به آن پرداخت.

بنیان نهادن حكمت متعالیه كه مهم ترین دستاورد زندگی ملاصدرا بود بر 2 اصل اصالت وجود و تمایز آن از ماهیت استوار است. از دیدگاه وی وجود یا هستی كه از پروردگار سرچشمه می گیرد به دلیل درك با علم حضور و دریافت درونی فرد، نیازی به ثابت كردن ندارد و از مسایل بدیهی به شمار می رود اما ماهیت به آن دلیل كه به هر وجود، قالبی ویژه می بخشد، سبب متفاوت بودن پدیده های جهان هستی می شود.

«الشواهد الربوبیه فی مناهج السلوكیه، الحكمه المتعالیه فی الاسفار العظیمه الاربعه، الحكمه العرشیه، اللمعه المشرقیه فی الفنون المنطقیه، المبدا و المعاد، التصور و التصدیق، الوریده القلبیه فی معارفه الربوبیه و دیوان اشعار و...» از جمله آثار گرانبهایی محسوب می شوند كه صدرالمتألهین در طول زندگی علمی خود به یادگار گذاشته است.

ملاصدرا فیلسوف گرانقدر ایران زمین، پس از عمری تحقیق، تالیف و آموزش در علم و دانش سرانجام در 71 سالگی در شهر بصره درگذشت. به پاس خدمات كم نظیر این اندیشمند بزرگ در فلسفه، یكم خرداد را روز بزرگداشت این فیلسوف برجسته نام نهادند. اهمیت این موضوع سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به گفت وگو با «مریم صانع پور» عضو هیات علمی گروه غرب شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، استاد دانشگاه و نویسنده كتاب «تجرد خیال در حكمت متعالیه» بپردازد.

- در ادامه متن این گفت وگو را می خوانیم:
** حكمت صدرایی مجموعه‌ای از معارف قرآنی، حدیثی و عرفانی
صانع پور با بیان اینكه نظام فلسفی ایران امروزی به طور كامل صدرایی است، گفت:‌ حكمت صدرایی برخلاف حكمت اشراقی معتقد به تجرد عالم خیال و صور خیالی است و محوریت عالم خیال در فلسفه صدرایی برگرفته از محوریت عالم خیال یا مثال در نظریه عرفانی «محی‌الدین ابن عربی» اندیشمند و عارف‌ ‌ بزرگ‌ جهان‌ اسلام‌ است. در حقیقت حكمت صدرایی مجموعه‌ای از معارف قرآنی، حدیثی و عرفانی به شمار می رود كه در قالبی فلسفی و عقلانی عرضه شده و به بیانی دیگر مفاهیم شهودی ابن عربی كه قابل انتقال به غیر نبود در فلسفه ملاصدرا تبدیل به معارفی تعلیمی شدند. با این تفاسیر می شود گفت كه ایران امروزی نیز نظام فلسفی صدرایی دارد.

این پژوهشگر فلسفه و حكمت در ادامه افزود: خیال در فلسفه ملاصدرا نقش مهمی دارد. در سیر نزولی وجود عالم خیال یكی از عوالمی به شمار می رود كه ملاصدرا در اثبات آن بسیار موثر است و از آن به عنوان عالم مثال یاد می كند. برای رسیدن به معرفت عقلی كه از نظر ملاصدرا والاترین معرفت شناخته می شود گذر از خیال ضروری به نظر می رسد و در منظومه فكری او موردی كه تفاوت عمده ای با افكار فیلسوفان پیشین دارد، اثبات مجرد و غیر مادی بودن خیال است.

** حكمت متعالیه
عضو هیات علمی گروه غرب شناسی پژوهشگاه علوم انسانی درباره اصطلاح حكمت متعالیه اظهار داشت: اصطلاح حكمت متعالیه پیش از صدرالمتالهین نیز به كار رفته و «شهاب‌الدین یحیی سهروردی» فیلسوف نامدار ایرانی در یكی از آثارش نیز این اصطلاح را به كار برده است و حتی ابن عربی هم رساله ای به همین نام دارد اما وقتی ملاصدرا نام حكمت خود را متعالیه می گذارد، یك منظور فلسفی دارد. ملاصدرا بسیاری از مباحث مهم فلسفی را با اصالت وجود حل می كند و نام فلسفه اش را حكمت متعالیه می گذارد زیرا وجود متعالی ترین مفهوم به شمار می رود و تمام حرف ملاصدرا در این فلسفه است.

** تاثیر حكمت صدرایی بر زمانه ما
صانع پور،‌ تأثیرپذیری حكمت صدرایی بر دنیای كنونی را مهم دانست و بیان داشت: با ظهور فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی دیجیتال، دوره جدیدی برای بشریت آغاز شده كه فلسفه ورزی جدیدی می طلبد و همه اندیشه‌ورزان می توانند در ارتباطی هم ارزش در این فلسفه‌ورزی مشاركت كنند. ما نیز از این امكان برخوردار شده ایم تا با بازخوانی میراث حكمی و فلسفی خود به دنبال درك امكان های نظری برای كشف عصر جدید باشیم و با استفاده از امكانات ارتباطی جدید در گفت وگو با دیگر فرهنگ ها وارد شویم. با استفاده از امكانات دنیای مجازی و عبور از تك صدایی جهان غرب می شود، نوعی از چند صدایی جهانی عرضه كرد كه قادر است با هم افزایی عقلانیت های مختلف به شكل گیری تمدنی نوظهور منجر شود.

یكی از وظایف مهم اندیشمندان پس از بهره گیری از میراث فكری و تمدنی غرب مدرن، توجه به امكانات حال و آینده است كه دنیای مجازی در اختیار قرار می دهد و باید تفكر حال و آینده متناسب با این شرایط نوظهور شكل گیرد. حكمت صدرایی بیش از آنكه یك تلاش فلسفی محض باشد، تلاشی در جهت عقلانی سازی حوزه های مختلف عرفانی، قرآنی و كلامی اسلام است. در این راستا ملاصدرا با تمركز بر ارتباط سیستماتیك عالم ماده با پروردگار از طریق عالم خیال در فرآیند وجودی و معرفتی می كوشد تا تقدس عالم جبروتی را در امور مادی جاری كند كه این امر می تواند فواید و مضراتی داشته باشد. به نظر می رسد در دنیای كنونی كه باب گفت وگو با فرهنگ ها و ادیان مختلف باز شده این فلسفه توان بیشتری برای گفت وگوی استدلالی و عقلانی دارد زیرا در حكمت صدرایی بنای عقل بر ایمان گذاشته شده است. بنابراین بازخوانی و بازاندیشی این فلسفه در جامعه فكری امروز می تواند گفت وگوی برون دینی را امكان پذیر و جامعه را از آسیب ها حفظ كند.

پژوهشم**9117**2059**9131