علامه قزوینی، بنیانگذار پژوهش نوین علمی در تاریخ ادبیات ایران

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا،‌ ادبیات فارسی همواره دستخوش تغییرات و تحولات بنیادی بوده است. به طوری که بسیاری از  دانشمندان  و طلایه داران علوم و فنون که از ذخایر بزرگ معنوی کشور هستند  در عصرهای مختلف ظهور کردند که از آن جمله می توان به علامه محمد قزوینی اشاره کرد.

محمد قزوینی در تهران دیده به جهان گشود. او صرف و نحو عربی، حکمت، فقه و کلام را نزد پدر خویش فراگرفت و سپس در محضر استادان بزرگ حوزوی آن روزگار همچون شیخ فضل‌الله نوری، میرزا حسن آشتیانی، ملا محمد آملی، ادیب پیشاوری و شیخ هادی نجم‌آبادی به فراگیری علوم زمانه پرداخت. پس از این دوران محمد قزوینی ریاضی و دیگر علوم را آموخت و تلاش کرد تا زبان فرانسه را به خوبی  یاد بگیرد،  همین امر سبب شد تا او به همکاری با «روزنامه تربیت» بپردازد.

وی پس از مدتی تصمیم گرفت تا به انگلیس سفر کند و در آنجا تمام توان و تلاش  خویش را معطوف به یادگیری نسخه برداری از نسخ خطی کتاب های ارزشمند از کتابخانه های مشهور جهان کرد. بازدید از ذخایر  کتاب های خطی و حضور در مراکز شرق شناسی و ملاقات با  استادان ایرانی و خارجی زمینه رشد، استعداد و نبوغ ذاتی او را بیشتر از گذشته فراهم ساخت و  این  شوق  و علاقه  به  مطالعه سبب شد که رنج غربت را که حدود  ۳۵  سال طول کشید، تحمل کند تا بتواند رسالت خویش را در زمینه پژوهش و کتابشناسی در کتابخانه های معتبر و مشهور اروپا به انجام رساند. 

عمده ترین اقدام های علامه محمد قزوینی، ارتقای فرهنگ کتابشناسی در زمینه زبان و ادبیات پارسی است. همچنین مطالعه در متون ادبی نظم، نثر و تصحیح در آثار ارزشمند هر دوره،  نسخه برداری از نسخ خطی  قدیمی در کتابخانه های معتبر جهان و مقایسه نسخ خطی متون ادبی نظم و نثر از جهت اعتبار و ارزش کتاب از نظر سندیت و همکاری با مشرق شناسان غربی به شمار می رود.

از آثار مهم قزوینی در زمینه تصحیح، تحقیق و نشر می توان به مرزبان نامه سعدالدین ورآوینی، چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی، تاریخ جهانگشای علاء الدین عطاملک جوینی، المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس الدین محمد بن قیس رازی، تذکره لباب الالباب محمد عوفی اشاره کرد و از تألیفات او نیز می توان چند رساله درباره ابوالفتوح رازی، ممدوحین سعدی، شرح احوال ابوسلیمان منطقی سجستانی را نام برد.

سرانجام علامه محمد قزوینی در ۶ خرداد ۱۳۲۸ خورشیدی  دیده ازجهان فروبست و در کنار حرم عبدالعظیم حسنی(ع) به خاک سپرده شد.

آنچه در پی می آید گفت و گوی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «محمدرضا سلیمی» ادیب، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادب فارسی است که از زوایای مختلف به بررسی اندیشه های علامه قزوینی در آن برهه از تاریخ ادبیات ایران می پردازد.

** علامه محمد قزوینی،‌ بنیانگذار زبان فارسی به روش نوین علمی

سلیمی با اشاره به این موضوع که فرهنگ غنی ایران زمین مرهون کارهای بزرگ ادیبانی همچون علامه قزوینی است، ‌گفت: این ادیب را بزرگترین بنیانگذار زبان پارسی به روش نوین علمی در تاریخ ایران می شناسند زیرا او در زمینه کتابشناسی دقت نظر بالایی داشت و همین امر سبب شد تا مقاله های  او همگی برپایه علم باشد. علامه به دلیل پشتکار و اعتقاد راسخی که در فعالیت هایش داشت و احترامی که برای مخاطبان قایل بود و همچنین دقت و وسواس علمی که برای بهتر فهماندن مطالب و تفسیر آنها به کار می گرفت، از شهرت خاصی برخوردار بود.

** کتاب مسایل پارسینه در حوزه علمی و ادبی

این پژوهشگر زبان و ادب فارسی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه کتاب مسایل پارسینه علامه قزوینی چه ویژگی های دارد، اظهار داشت: این کتاب چهار جلد دارد و علامه قزوینی هنگامی که در پاریس حضور داشت این مجموعه را نوشت. او تمامی مطالبی را که به ذهنش می رسید یا درباره موضوع های علمی و ادبی که مطالعه می کرد در کتاب مسایل پارسینه جمع آوری کرده که شامل نامه‌ها و یادداشت‌هایی متشکل از ۱۰ جلد است. علامه قزوینی این مطالب را در ماه های بسیار طولانی نوشت و به دلیل دغدغه فکری که در امانت‌ علمی به کار می‌گرفت و با توجه به منابع معتبر، پاسخ افراد را در خصوص پرسش‌هایی را که از وی به عمل می‌آوردند، در این کتاب به چاپ رسانده است.  

مجموعه یادداشت‌های مسایل پارسینه در برگیرنده حاشیه‌ های دیوان حافظ و حواشی کتاب های مختلف دیگری شامل موضوعات گوناگون مانند فرهنگی، تاریخی، ادبی و هنری است. ایرج افشار پژوهشگر زبان و ادب فارسی در ۱۰ جلد مجموعه یادداشت های علامه قزوینی را به چاپ رسانده است که از مهم ترین آثار به یاد ماندنی در حوزه علم و ادب کشور به شمار می‌روند.

** تصحیح تاریخ جهان گشای جوینی

سلیمی با بیان این مطلب که در مقطعی علامه قزوینی تصمیم می‌گیرد تاریخ جهان گشای جوینی را تصحیح کند، افزود: او در فرانسه به مدت هشت سال مشغول تحقیق ‌شد که در نتیجه تاریخ جهان‌گشای جوینی در جلد اول و دوم تصحیح می‌شود. علامه قزوینی در این برهه با علامه علی اکبر دهخدا مولف و بنیانگذار لغت‌نامه دهخدا آشنا شد و در نگارش تاریخ جهان گشای جوینی از دهخدا کمک گرفت و در آن زمان از نسخ بسیار معتبر خطی علامه قزوینی عکسبرداری و به تهران ‌فرستاده شد. در همین هنگام او پس از سال های طولانی به تهران بازگشت و چندین سال تا زمان مرگش در کشور به فعالیت خود ادامه داد.

** تحقیق بر مبنای استدلال و مبانی منطقی

این پژوهشگر حوزه ادبی، یکی از شاخصه های پژوهشی علامه قزوینی را رایزنی برپایه استدلال و دلایل متقن و استوار دانست و گفت: یکی از شاخصه های پژوهشی این ادیب را رایزنی برپایه استدلال دلایل متقن و استوار است که حاصل آن دستیابی به نتایج منطقی است.  مقاله «راجع به فوت انوری» از جمله مقالاتی محسوب می شود که علامه قدرت، استدلال و دستیابی به نتایج قطعی را آشکار می سازد. او با آوردن شواهدی مستدل از دیوان انوری، آراء برخی تذکره نویسان را درباره تاریخ مرگ او را به درستی رد می کند. علامه گاهی در پانوشت علامت پرسش یا قید کذا می گذارد تا اینگونه تردید علمی خود را به خواننده القاء کند تا شاید روزی این تردید خواننده را به تأمل و درنگ بیاندازد و پاسخ آن پرسش را بیابد. همچنین گاهی در تصحیح متون اگر به مواردی برمی خورد که واژه دشواری در متن آمده و نیاز به معنی داشته است، آن واژه را در پانوشت معنی می کند و از متون مختلف و فرهنگ های فارسی و عربی برای آن واژه شاهد می آورد که در همین باره می توان به پانوشت های مقاله «قصیده معزی» اشاره کرد.

** عشق بی حد و حصر علامه قزوینی به حافظ

سلیمی در پایان خاطر نشان کرد: علاقه وافر علامه به شعرهای حافظ در زندگی او نقطه درخشانی است. علامه می گوید: «حافظ ادیب و متکلم بزرگ سده سوم هجری، ذوق هر صاحبدلی را با علاقه اش به بغداد می سنجیده است.» بنابراین ترازوی سنجش قزوینی تعلق خاطر هر دانشمند یا اهل ذوقی به شعرهای حافظ است. با وجود تصحیحات معروف زیادی که از دیوان حافظ صورت گرفته، معروف ترین و پرفروش ترین تصحیح دیوان حافظ، همان تصحیح علامه قزوینی است. او درباره تضمین ها و اقتباس های حافظ یک مقاله چند شماره ای در مجله یادگار نوشت که خود از موسسان آنجا بود. همچنین در یادداشت ۱۰جلدی خود  نکته های روشنگری در شرح مشکلات حافظ دارد. او با همکاری همه جانبه «قاسم غنی» ادیب ایرانی، ۱۸ منبع فراهم کرد. این اثر در ۸۲۷  هجری به صورت کتاب چاپ شده است که نسخه ای تاریخی و اصیل محسوب می شود. مهمترین کار علامه، تصحیح علمی و انتقادی حافظ است که با همکاری وزارت معارف وقت و با کوششی ۲ساله در ۱۳۲۰ خورشیدی منتشر شد. بسیاری از حافظ پژوهان بزرگ مانند سیدمنوچهر مرتضوی و دیگر ادیبان تصحیح علامه قزوینی را در سال ها بعد نیز تایید کردند. علامه قزوینی هر۶ ماه یکبار دیوان حافظ را دوره می کرد و به نوعی تمامی شعرهای دیوان حافظ را از حفظ بود.

پژوهشم**۹۱۱۷**۲۰۰۲**۹۱۳۱