بحث برانگیزترین تغییر هیات رئیسه اجلاسیه چهارم دهمین دوره مجلس شورای اسلامی، حذف علی مطهری، نماینده سرشناس تهران، ری و شمیرانات، از این ترکیب و جایگزینی عبدالرضا مصری نماینده کرمانشاه بود که بحث ها و انتقادات را نسبت به عملکرد فراکسیون امید در مجلس شورای اسلامی را به اوج رساند. شاید نمادین ترین وجه این جابه جایی را بتوان در نام محمود احمدی نژاد یافت. آنجایی که یکی از سرسخت ترین منتقدین احمدی نژاد جایگاه خود به یکی از وزرای پرحاشیه او می دهد.
انتخاب استراتژی وزن کشی
در بررسی علل وقوع چنین اتفاقی در آخرین سال مجلس دهم، گمانه های فراوانی مطرح است که مهمترین علت مطرح شده، استراتژی فراکسیون امید برای عدم ائتلاف با سایر فراکسیون های مجلس در فرایند انتخاب هیات رئیسه است. علی مطهری در توضیح این استراتژی و اختلاف نظر میان اعضای فراکسیون امید در گفت و گو با روزنامه شرق گفته است: «استدلال گروه اول این بود که احتمال رأی آوری کاندیدای ریاست که قاعدتاً آقای عارف خواهند بود، ضعیف و زیر ۵۰ درصد است و علاوه بر این، در صورت کاندیداشدن ایشان، دو فراکسیون دیگر متحد می‌شوند و توافق می‌کنند که به ازای رأی ولایی ها به آقای لاریجانی، مستقل‌ها نیز به کاندیداهای نایب رئیسی آنها رأی بدهند و در نتیجه خطر از دست رفتن برخی کرسی‌های فراکسیون امید در هیات‌رئیسه وجود دارد؛ اما استدلال گروه دوم ازجمله جناب آقای عارف این بود که ما باید به جامعه پیام بدهیم این جریان سیاسی بی‌تفاوت نیست و برای ریاست نیز کاندیدا دارد؛ هرچند رأی نیاورد. آنگاه اعلام می‌کنیم تعداد ما در مجلس این مقدار است و در اقلیت هستیم؛ پس انتظار بیش از حد نداشته باشید و این پیام در واقع برای انتخابات اسفند ۹۸ و انتخابات ۱۴۰۰ خواهد بود. البته برخی از این افراد -نمی‌دانم بر چه اساسی- معتقد بودند آقای عارف رأی می‌آورد.»
آرای محمدرضا عارف که ۳ مرتبه از ۵ نوبت رقابت برای تصدی ریاست مجلس ، از ۱۰۳ رای در انتخاب هیات رئیسه موقت به ۱۰۵ رای در انتخابات چند روز پیش رسیده است.
همینطور رای کاندیداهای فراکسیون امید که در تمام ۵ نوبت رقابت برای کسب جایگاه نواب رئیس حاضر بوده اند، از ۱۵۴ رای مسعود پزشکیان به ۱۴۸ رای و در مورد علی مطهری هم از ۱۳۲ رای به ۱۲۸ رای کاهش یافته است. به عبارتی به آرای عارف ۲ رای افزوده و از آرای پزشکیان و مطهری به ترتیب ۶ و ۴ رای کاسته شده است.
در نهایت استراتژی دوم انتخاب می شود، فراکسیون های ولایی و مستقلین علی رغم انکار هر گونه ائتلاف، بر خلاف فراکسیون امید که برای هر ۱۲ جایگاه هیات رئیسه کاندیدا معرفی کرد، هر کدام تنها برای ۶ جایگاه کاندیدا تعیین کردند تا رقابتی جدی با یکدیگر نداشته باشند. نتیجه این فرایند از دست دادن یکی از کرسی های فراکسیون امید در هیات رئیسه مجلس و رسیدن آن به عدد ۴ است. بر این اساس فراکسیون ولایی ۵ کرسی و فراکسیون مستقلین هم ۳ کرسی که ریاست مجلس مهمترینشان است را تصاحب کرده اند.
پس از مشخص شدن نتایج آرا، علیرضا رحیمی نماینده عضو فراکسیون امید با انتقاد از استراتژی انتخاب شده، آن را در جهت قدرت نمایی فراکسیون ها در صحن مجلس دانست. صحبتی که مصطفی کواکبیان دیگر نماینده عضو لیست امید هم به نوعی آن را تایید کرد و گفت: «نتایج انتخابات نشان داد ما اصلاح طلبان اکثریت مجلس نیستیم، پس نباید مسئولیت قضایا به دوش اصلاح طلبان بیفتد.»
با توجه به این اظهارات فراکسیون امید به هدف اصلی خود از این انتخابات رسید و پیامی که لازم بود را به جامعه مخابره کرد. اما سوالی که وجود دارد، آیا برای ارسال این پیام نیاز به چنین اقدامی در سال آخر مجلس بود؟ آیا آرای کسب شده در اجلاسیه های پیشین مجلس دهم، وزن و جایگاه فراکسیون ها نسبت به یکدیگر نشان نمی داد؟
وزن بدون تغییر امیدی ها
نمایندگان مجلس دهم در طول فعالیت خودشان در ۵ نوبت دست به انتخاب هیات رئیسه زده اند. مسئله وزن کشی میان فراکسیون ها از اولین نوبت که برای انتخاب هیات رئیسه موقت بود تا آخرین نوبت که اجلاسیه چهارم بود، مطرح بوده است. آرای محمدرضا عارف که ۳ در مقطع از ۵ نوبت به رقابت برای تصدی ریاست مجلس پرداخته است، از ۱۰۳ رای در انتخاب هیات رئیسه موقت به ۱۰۵ رای در انتخابات یکشنبه هفته قبل رسیده است. همینطور رای کاندیداهای فراکسیون امید که در تمام ۵ نوبت رقابت برای کسب جایگاه نواب رئیس حاضر بوده اند، از ۱۵۴ رای مسعود پزشکیان به ۱۴۸ رای و در مورد علی مطهری هم از ۱۳۲ رای به ۱۲۸ رای کاهش داشته است. به عبارتی به آرای عارف ۲ رای اضافه، و از آرای پزشکیان و مطهری به ترتیب ۶ و ۴ رای کاسته شده است.
بر همین اساس می توان گفت پیامی که از اجلاسیه چهارم به جامعه مخابره شد این بود که وزن فراکسیون امید در صحن مجلس تفاوت چشمگیری دربازه ۳ ساله فعالیت مجلس نداشته است. اما آیا اعضای فراکسیون متوجه این عدم تغییر نبوده اند که حاضر شدند آخرین فرصت خود را برای تقویت جایگاه و نفوذشان در هیات رئیسه مجلس را از دست بدهند؟
رقابت اعداد
نقطه ابهام را باید در نتیجه آرای اجلاسیه های اول تا سوم مجلس جستجو کرد. پس از آنکه از نتایج هیات رئیسه موقت مشخص شد محمدرضا عارف امکان رقابت با علی لاریجانی برای تصدی ریاست مجلس را ندارد، وی در اجلاسیه های اول و دوم عطای ریاست را به لقایش بخشید. نتیجه این انصراف علاوه بر افزایش آرای علی لاریجانی از ۱۷۳ رای در انتخابات هیات رئیسه موقت به ۲۳۷ رای در اجلاسیه اول و ۲۰۴ رای در اجلاسیه دوم، انتخاب هر دو نایب رئیس مجلس از بین گزینه های کمیسیون امید بود.
البته انصراف عارف از کاندیداتوری به افزایش رای گزینه های نایب رئیسی فراکسیون امید منجر نشد، بلکه آرای گزینه های فراکسیون ولایی که از ابتدا خود را برای رقابت ریاست مجلس وارد نکرده بودند رخ داد. به این صورت که محمد دهقان و حمیدرضا حاجی بابایی که در هیات رئیسه موقت توانسته بودند ۱۳۶ و ۱۲۲ رای کسب کنند و دهقان را به عنوان گزینه مورد حمایت خود در جایگاه نایب رئیس دوم ببینند، این نوبت در اجلاسیه اول به ترتیب ۱۱۸ و ۱۲۳ رای کسب کردند. با کاهش رای محمد دهقان در اجلاسیه اول علی مطهری که تنها یک رای بیشتر نسبت به انتخابات پیشین کسب کرده بود، فرصت حضور به عنوان نایب رئیس مجلس به همراه مسعود پزشکیان را یافت. بدین ترتیب تکلیف رئیس و نواب او در اولین سال فعالیت مجلس مشخص شد.
در اجلاسیه دوم هم به مانند اجلاسیه اول تنها گزینه ریاست، علی لاریجانی از فراکسیون مستقلین بود. اما برای نواب رئیس، حمیدرضا حاجی بابایی از فراکسیون ولایی با ۱۰۷ رای و هادی قوامی از فراکسیون مستقلین با کسب تنها ۶۷ رای، مجدداً نتوانستند رقیب پزشکیان و مطهری شوند که به ترتیب حدود ۲۰ و ۳۰ رای به آرایشان نسبت به اجلاسیه سال قبل افزوده شده بود.
شاید همین افزایش آرای گزینه های فراکسیون امید و کاهش آرای رقبایشان بود که باعث شد تا در سومین اجلاسیه دهمین دوره مجلس شورای اسلامی، اعضای فراکسیون امید مجدداً به فکر تصاحب کرسی ریاست مجلس بیفتند. این بار علی لاریجانی، هم محدرضا عارف را به عنوان رقیب در کنار خود می دید و هم حمیدرضا حاجی بابایی را از فراکسیون ولایی. پس هر سه فراکسیون مجلس برای تصاحب ریاست نمایندگانی داشتند و در رقابتی نمادین لاریجانی ۱۰۱ رای، عارف ۱۱۴ رای و حاجی بابایی ۵۴ رای کسب کردند. هرچند هیچکدام نتوانستند اکثریت آرای مجلس را کسب کنند و تعیین تکلیف انتخابات ریاست مجلس به دور دوم رسید، اما این آرا نشان از تحولاتی مهم در عمق روابط درونی صحن داشت. به نظر می رسد اختلاف میان فراکسیون ولایی با فراکسیون مستقلین که در ابتدای مجلس را به صورت متحد و تحت عنوان فراکسیون ولایت فعالیت های خود را آغاز کرده بودند، در نیمه راه مجلس به حدی رسیده بود که نمایندگان ولایی، ریسک رای آوردن محمدرضا عارف را به جان خریده بوده، اما حاضر به رای آوری مجدد لاریجانی نبودند.
بدین ترتیب اجلاسیه سوم یک وزن کشی تمام عیار در صحن مجلس شد و مشخص گردید هیچکدام از فراکسیون ها، اکثریت مجلس را در اختیار ندارند. اما دراین میان وزن نسبی فراکسیون امید از باقی فراکسیون ها بیشتر است.
دور دوم رقابت برای ریاست مجلس در سال سوم فعالیت خود هم با کنار رفتن حاجی بابایی منجر شد تا سبد رای او به دو قسمت تقسیم شد. اقلیتی از فراکسیون ولایی که همچنان حاضر به ریاست لاریجانی نبودند به عارف رای دادند، اما اکثریتشان با رای دادن به لاریجانی باعث شدند وی با کسب ۱۴۷ رای در مقابل ۱۲۳ رای عارف به ریاست مجلس برسد. اگر این اعداد را در کنار آرای این دو در آخرین رقابتشان در هیات رئیسه موقت بگذاریم که لاریجانی ۱۷۳ رای و عارف ۱۰۳ راس کسب کرده بود، می توان موفقیت عارف و فراکسیون امید در افزایش سبد رایشان را طی دو سال فعالیت مجلس متوجه شد.
ولی اجلاسیه سوم روی دیگری هم داشت و آن انتخاب نواب رئیس بود. مجدداً پزشکیان و مطهری به نیابت ریاست مجلس رسیدند، اما آرای هر دوی آنها با کاهشی ۲۰ رایی نسبت به انتخابات سال قبل مواجه شده بود.
مسئله قابل توجه دیگر مطرح شدن رقیب جدیدی به نام عبدالرضا مصری بود که با کسب ۱۳۴ رای توانست آرایی بیشتر از رایی را کسب کند که مطهری با اتکا به آن در اجلاسیه اول به کرسی نایب رئیسی مجلس رسیده بود، که خود زنگ خطر مهمی برای اعضای فراکسیون امید می توانست باشد.
ولی اجلاسیه سوم روی دیگری هم داشت و آن انتخاب نواب رئیس بود. مجدداً پزشکیان و مطهری به نیابت ریاست مجلس رسیدند، اما آرای هر دوی آنها با کاهشی ۲۰ رایی نسبت به انتخابات سال قبل مواجه شده بود. مسئله قابل توجه دیگر مطرح شدن رقیب جدیدی به نام عبدالرضا مصری بود که با کسب ۱۳۴ رای توانست آرایی بیشتر از رایی را کسب کند که مطهری با اتکا به آن در اجلاسیه اول به کرسی نایب رئیسی مجلس رسیده بود، که خود زنگ خطر مهمی برای اعضای فراکسیون امید می توانست باشد.
وزن کشی آخر؛ ابلاغ پیام به مردم یا فرصت سوزی؟
با چنین پیش زمینه و تجربیاتی است که مجلس دهم به استقبال چهارمین اجلاسیه که تکلیف هیئت رئیسه مجلس در چهارمین سال فعالیت مجلس را مشخص می کرد، رفت. در طول فعالیت مجلس همواره تعداد دقیق اعضای فراکسیون ها جزو سوالاتی بود که هیچ گاه مشخص نشده است. تنها تخمین از تعداد اعضای فراکسیون ها به برداشت هایی از میزان آرای کاندیداها در اجلاسیه های سالانه مجلس برمی گردد. مشکل عمده این تخمین نیز تعدادی از نمایندگان است که عضو هیچ فراکسیون نیستند یا برخی دیگر از نمایندگان که در جلسات بیش از یک فراکسیون حاضر هستند. همچنین رای های غیر فراکسیونی هم مطرح هست. به عنوان مثل میرزایی عضو هیات رئیسه فراکسیون امید در توضیح علت اختلاف رای پزشکیان و مطهری گفته است: «رأی‌نیاوردن آقای مطهری به دو عامل بستگی داشت؛ یکی فعالیت زیاد آقای مصری بود که به همه نماینده‌ها مراجعه کرد و حتی پیامک فرستاد. مسائل منطقه‌ای یعنی زاگرس‌نشینی را هم پررنگ کرد که تأثیرگذار است. کما اینکه این وضعیت درباره آقای پزشکیان صادق است. اما آقای مطهری این کار را نکرد.»
بر همین اساس به عقیده بسیاری از ناظرین، آرای رقابت بر سر ریاست مجلس را می توان معین تعداد اعضای فراکسیون امید دانست. عددی که از ۱۰۳ در انتخاب هیات رئیسه موقت تا عدد ۱۱۴ در دور اول اجلاسیه سوم متغیر است. اما اعضای فراکسیون امید این برداشت ضمنی را کافی ندانسته و در آخرین فرصت کسب کرسی در هیات رئیسه مجلس دست به ریسک زده و با هدف وزن کشی وارد رقابت شدند.
وزن کشی که دو نتیجه مهم داشت، اولاً محمدرضا عارف رای ۱۰۵ کسب کرد که نشان داد تخمین های قبلی از تعداد اعضای فراکسیون امید به واقعیت نزدیک بوده اند و از این وزن کشی دستاورد ملموسی عاید فراکسیون نشده است. دوماً دیپلماسی اعضای فراکسیون در جذب آرای سرگردان مجلس و ائتلاف با سایر فراکسیون ها بسیار ضعیف بوده است. به نظر می رسد اعضای فراکسیون امید در طول سال سوم فعالیت مجلس به جای تلاش برای تعامل بیشتر با دیگران دست به انتخاب استراتژِی انفعالی زدند که مجدداً در سال آخر مجلس، فراکسیون هایی ولایی و مستقلین را علی رغم اختلافات جدی که در سال گذشته با یکدیگر نشان داده بودند، متحد کرد. اتحادی که نتیجه مستقیم آن قرار گرفتن فراکسیون امید در جایگاهی ضعیف تر از قبل است.
آرای نواب ریاست مجلس این مسئله را به خوبی نشان می دهد؛ مسعود پزشکیان با کسب ۱۴۸ رای کمترین رای خود را در طول دوره دهم مجلس کسب کرد. همین اتفاق برای علی مطهری هم با ۱۲۸ رای رخ داد. اما عبدالرضا مصری با کسب ۱۴۳ رای به کمترین فاصله با پزشکیان رسید و محمدحسین فرهنگی دیگر عضو فراکسیون ولایی هم با کسب ۱۲۱ رای نشان داد که جایگاه اصولگرایان به مراتب مطلوب تر از روزهای آغازین مجلس دهم است.
فراکسیون امید در پی چیست؟
محمدرضا عارف در جلسه شورای عالی سیاستگذاری اصلاح طلبان پس از برگزاری اجلاسیه چهارم مجلس گفته بود: «فراکسیون امید برای حفظ هویت خود و انجام رسالت جریانی به صورت مستقل در انتخابات هیات رئیسه ورود کرد و تلاش شد با شفافیت و به دور از برخی روابط غیر شفاف اصالت گفتمانی خود را در درون مجلس به عینه نشان دهیم.» حال این سوال مطرح است که آیا حفظ استقلال به معنای نداشتن تعامل با دیگران است؟ در حالی که حضور نمایندگان اصلاح طلب و حامی دولت در مجلس آینده با اما و اگرهای فراوان رو به رو است، آیا قرار دادن فراکسیون امید در موقعیت اقلیت ضعیف و فراهم ساختن زمینه اتحاد رقبا، منجر به از دست رفتن فرصت یکساله ای که می تواند مهمترین دوره عمر فعالیتی دوره دهم مجلس شورای اسلامی باشد، نیست؟ از این رو شاید حذف علی مطهری از ترکیب هیات رئیسه تنها اولین خسارت از خسارت هایی باشد که استراتژی های منفعلانه فراکسیون امید در یک سال آتی می تواند برای حامیان اجتماعی خود به ارمغان آورد.
از سوی دیگر آیا بهتر نبود فراکسیون امید به جای پذیرفتن این ریسک، اسامی اعضای فراکسیون خود را اعلام می کرد تا هم به وعده شفافیت عمل کرده باشد و هم برای ارسال پیام به جامعه نیاز نفوذ خود را در هیات رئیسه مجلس کاهش نمی داد؟
آیا بهتر نبود فراکسیون امید به جای پذیرفتن این ریسک، اسامی اعضای فراکسیون خود را اعلام می کرد تا هم به وعده شفافیت عمل کرده باشد و هم برای ارسال پیام به جامعه نیاز نفوذ خود را در هیئت رئیسه مجلس کاهش نمی داد؟
مسئله ای که البته بعد گذشت سه سال از عمر مجلس بالاخره به گفته جلال میرزایی عملی‌شدنش نزدیک است: «در جلسه‌ای که داشتیم برای روشن‌شدن افکار عمومی و اینکه چه کسانی در فراکسیون امید ثابت‌قدم بودند این موضوع را (انتشار اسامی اعضای فراکسیون امید) بررسی کردیم و احتمال منتشرشدن آن جدی است.»
سیام**ا.م **۲۰۲۱**
