ساخت دژ و قلعه برای مقابله با حمله احتمالی دشمنان در سرتاسر جغرافیای پهناور ایران از شمال تا جنوب و شرق تا غرب، رواج داشت و اکنون ویرانه‌هایی از این بناهای دفاعی گاه در دل جنگل‌ها و گاهی بر روی قله کوه‌ها به یادگار مانده است و در میان این قلعه‌ها، می‌توان به قلعه‌های ساروی سمنان به جا مانده از دوران باستان اشاره کرد، قلعه‌ای که روزهای پرهیجانی را پشت سر گذاشته است و هنوز هم سرپاست.
در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی سمنان در محلی به نام کلاته سارو که چشمه سار زیبایی است، بر فراز دو رشته کوه، آثار دو قلعه مستحکم و پر ابهت به چشم می‌خورد و همین دسترسی سخت و تقریباً غیرممکن به این ۲ بنای دفاعی، این قلعه‌ها را تسخیر ناپذیر کرده است.
قلعه شمالی (ساروی کوچک) بر اثر گذشت زمان و بروز سوانح طبیعی و کند و کاوه‌ای سودجویان برای یافتن گنج تا حدودی تخریب شده است و قلعه جنوبی یا ساروی بزرگدر روبه روی قلعه شمالی در ارتفاع و قله کوه دیگر قرار دارد.
قلعه جنوبی یا ساروی بزرگ بر روی قلعه کوه بلندتر و رو به روی ساروی کوچک قرار دارد، شبیه دژ گردکوه دامغان بنا شده است. به ظاهر ساختمان از سه طبقه تشکیل شده و چنین به نظر می‌رسد که طبقه اول مربوط به اصطبل، طبقه دوم محل سکونت رعایا و خانواده آنان بوده و طبقه سوم که دارای معبد، حمام و آبدارخانه بوده و بارگاه نام داشته، محل سکونت سربازان مدافع و بزرگان قلعه بوده است.
وقتی از پایین کوه به قله و بنای محکم قلعه می نگری حیرت زده می‌شوی چگونه با چه امکاناتی مصالح برای ساخت به بالای کوه منتقل شده و اصلاً چگونه آب آشامیدنی در زمانی که فناوری وجود نداشته به قله کوه منتقل می‌شده است، وقتی بالای کوه می‌رسی ابهت و شکوه بنا را احساس خواهی کرد و باز سوالات ذهنت را مورد هجوم قرار می‌دهند: چه بنای محکمی بعد از گذشت سالیان دراز و همسایگی با برف، باران و سرما هنوز پا برجاست و با دقت بیشتر قلعه کوچکی را در قله کوه دیگر ولی در سیطره دیده این قلعه می‌بینی و دوباره این سوال به ذهن خطور می‌کند این دو قلعه چگونه با یکدیگر در ارتباط بودند.
در این قلعه‌ها، آبرسانی با فرایند خاصی انجام می‌گرفت است و به گفته کارشناسان، آبرسانی به روش منهول انجام می‌شده، در واقع این روش آبرسانی مانند حفر قناب در کویر است با این تفاوت که در کویر طول قنات زیاد است ولی در کوهستان طول و ارتفاع قنات کم است.
آبرسانی به روش منهول به این صورت است که ابتدا چشمه‌هایی می‌زدند و مجرای زیرزمینی را در برابر آن کنده و به فاصله معینی سر آن مجراها را برای عبور جریان هوا باز می گذاشته‌اند و برای آبرسانی در فواصل معینی در بالای مجراها و روی چاه‌های حفرشده لوله‌های میان تهی برای عبور آب قرار داده و سطح آب تدریجاً بالاتر می رفته و به قله آن می رسیده است.
در چهار طرف دو قلعه سارو، برج‌های مدوری به منظور دیده بانی ساخته شده است. در ساختمان قلعه‌های سارو، سنگ و گچ و آجر و ملات به کار رفته است.
تاریخ بنای اولیه قلعه‌های سارو منسوب به دوره‌های پیشدادیان و کیانیان است، ولی در زمان‌های مختلف چون دوره اشکانیان و اسپهبدان طبرستان، از پایگاه‌های مهم این دوران نیز بوده و مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین به مدت دو قرن مرکز تجمع افراد فعال فرقه باطنیان یا اسماعیلیان بود. در قرن ۶ و ۷ هجری در ایالت قومس که از کانون‌های مهم اسماعیلیان در ایران بود، بیش از ۱۵۰ قلعه در اختیار این فرقه بوده که هر یک از این قلعه‌ها را یک کدخدا و همه قلعه‌های آن ایالت را یک نفر محتشم که به منزله حاکم بزرگ بوده زیر نظر داشته است.
قلعه‌های سارو در تاریخ پنجم آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۴۲۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۷۳۴۲/۶۱۰۳/۷۴۰۸
