در سال ۹۸ نیز آمریکا در اقدام خصمانه دیگری، ابتدا در فروردین نام سپاه پاسداران را در لیست تروریستی خود قرار داد، سپس در اردیبهشت‌ماه علاوه‌بر لغو معافیت خرید نفت از ایران، صادرات فلزات ایران را نیز تحریم کرد. در همین راستا آخرین اقدام خصمانه آمریکا علیه کشورمان، تحریم صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس بوده است که به اذعان آنها این مجتمع به‌تنهایی نیمی از صادرات پتروشیمی ایران را برعهده دارد. اینکه تحریم اخیر صنعت پتروشیمی ایران چه نتایجی دربر خواهد داشت، موضوعی است که طی چند روز اخیر به کرات در رسانه‌های کشور بحث شده است. در گزارش حاضر با بررسی‌های آماری به این سوال پاسخ داده خواهد شد که از جنبه میدانی چه اتفاقی برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران خواهد افتاد.
در این زمینه علاوه‌بر بررسی روند تاریخی توسعه محصولات پتروشیمی در کشور، میزان صادرات، میزان تنوع محصولات و ترکیب مشتریان صنعت پتروشیمی ایران بررسی شده است که نتایج این بررسی به هفت دلیل ثابت می‌کند تحریم اخیر صنعت پتروشیمی کشور به نتایج مورد انتظار آمریکا نخواهد رسید و برخلاف تحریم نفت، تقریباً امری بی‌نتیجه خواهد بود.
یکم: طی ۴۰ سال اخیر از اولین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی، سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ایران مستقیم و غیرمستقیم تحت تحریم آمریکا قرار داشته و میزان سرمایه‌گذاری خارجی بسیار ناچیز بوده است، با این حال در همین مدت تولید بخش پتروشیمی ۳۳ برابر و میزان سرمایه‌گذاری در این بخش ۷۹ برابر شده است.
دوم: بررسی‌های آماری نشان می‌دهد در سال ۹۲ (۱۰ خرداد ۹۲) نیز هشت مجتمع بزرگ پتروشیمی کشور از سوی آمریکا تحریم شده بودند، با این حال در همین مدت میزان صادرات پتروشیمی ایران از ۱۰.۸ میلیارد دلار در قبل از تحریم به بیش از ۱۵ میلیار دلار تا قبل از امضای توافقنامه برجام رسیده است.
سوم: محصولات پتروشیمی ایران به ۳۰ کشور در قالب صدها مشتری کوچک و بزرگ صادر می‌شود که ترکیب مشتریان نشان می‌دهد این کشورها در تحریم قبلی نیز از مجازات آمریکا تبعیت نکرده‌اند و در تحریم فعلی نیز بیشترین روابط تجاری را با ایران دارند.
چهارم: صادرات پتروشیمی ایران در سال ۹۷ حدود ۳۴ میلیون تن بوده که تولید و جایگزینی این میزان محصولات پتروشیمی برای تولیدکنندگان دیگر در کوتاه‌مدت عملاً امکان‌پذیر نخواهد بود.
پنجم: محصولات پتروشیمی ایران ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرید دارند که همین تنوع محصول موجب‌شده تعیین جایگزین برای محصولات ایرانی از سوی مشتریان سخت و در کوتاه‌مدت غیرممکن شود.
ششم: طی سال ۹۷ میزان صادرات غیرنفتی ایران به‌دلیل مشکلات متعددی با کاهش نزدیک به ۶ درصدی از حدود ۴۷ میلیارد دلار در سال ۹۶ به ۴۴.۳ میلیارد دلار در سال ۹۷ رسیده، این در حالی است که در همین مدت صادرات بخش پتروشیمی ایران فقط ۲ درصد کاهش یافته و از ۱۵.۴ میلیارد دلار به ۱۴.۱ میلیارد دلار رسیده است.
هفتم: آمریکایی‌ها با این تصور که در سال‌های اخیر بین ۳۰ تا ۳۳ درصد از ارز صادرات غیرنفتی ایران مربوط به بخش پتروشیمی بوده و پتروشیمی پس از نفت ارزآورترین منبع درآمدی ایران است، به قصد ایجاد التهاب در بازار ارز ایران این جنگ روانی را به راه انداخته‌اند، اما برخلاف تصور آنها بازار به‌خوبی این موضوع را درک کرد که تحریم پتروشیمی ایران همچون تحریم نفت قابلیت و قدرت اجرایی ندارد، موضوعی که نشان‌های آن را می‌توان در کاهش نرخ ارز طی روزهای اخیر مشاهده کرد.
رشد ۳۳ برابری تولید پتروشیمی‌ها با وجود تحریم
بررسی تاریخی توسعه پتروشیمی در ایران نشان می‌دهد اولین مجتمع پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ از واحد تولید کود شیمیایی مجتمع پتروشیمی شیراز آغاز شده است. طی سال‌های ۴۳ تا ۵۶ توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی به اجرا درآمد. هدف عمده این سه برنامه تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی و پتروشیمیایی بود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۵۷، ۶ واحد (شرکت) پتروشیمی در ایران راه‌اندازی شد که مجموع تولید این ۶ واحد به ۱.۶ میلیون تن می‌رسید. در فاصله سال‌های دفاع مقدس تا اواسط سال ۶۷ و در پی مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی، فعالیت‌های تولیدی در این صنعت به حداقل رسید، اما از سال ۶۸ تاکنون ظرفیت‌های جدید چشمگیری در صنعت پتروشیمی کشور ایجاد شده است، به‌طوری که تعداد مجتمع‌های پتروشیمی از ۶ در سال ۵۷ حالا به ۵۵ واحد رسیده و میزان تولید نیز از ۱.۶ میلیون تن در سال ۵۷ به ۵۳.۶ میلیون تن در سال ۹۷ رسیده است. به‌عبارت دیگر، طی ۴۰ سال اخیر تعداد مجتمع‌های پتروشیمی بیش از ۹ برابر و میزان تولید بیش از ۳۳.۵ برابر شده است.
افزایش قابل‌توجه تعداد و میزان تولید مجتمع‌های پتروشیمی از این منظر دارای اهمیت است که سرمایه‌گذاری خارجی در بخش نفت و گاز یا به‌عبارت بهتر، بخش انرژی ایران از اولین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی از سوی آمریکا تحریم شده بود. ازجمله این تحریم‌ها می‌توان به «قانون تحریم‌های ایران و لیبی» مصوب پنجم آگوست ۱۹۹۶ (۱۵ مرداد ۷۵) کنگره آمریکا اشاره کرد که سرمایه‌گذاری شرکت‌های جهانی در بخش نفت ایران را ممنوع کرده بود. همچنین آمارها نشان می‌دهد طی ۱۰ سال اخیر که ایران در دو دوره یعنی سال‌های ۹۰ تا ۹۴ و دو سال اخیر که تحت شدیدترین تحریم‌های خارجی قرار داشته، تعداد شرکت‌های پتروشیمی از ۲۸ در سال ۸۸ به ۵۵ شرکت در سال ۹۷ رسیده و میزان تولید نیز از ۳۴.۴ میلیون تن در سال ۸۸ به ۵۳.۶ میلیون تن در سال ۹۷ افزایش یافته است.
۲۲ میلیارد دلار؛ ارزش تولیدات پتروشیمی ایران
بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال ۹۷ درمجموع ۵۳.۶ میلیون تن محصولات پتروشیمی در کشور تولید شده که از این میزان ۳۴.۱ میلیون تن آن به ارزش ۱۴.۱ میلیارد دلار صادر شده و ۱۹.۴ میلیون تن نیز به مصرف داخلی رسیده است. همچنین با توجه به میانگین قیمت ۴۱۴ دلاری هر تن محصولات صادراتی پتروشیمی در سال ۹۷، می‌توان گفت ۵۳.۶ میلیون تن محصول پتروشیمی تولیدی ایران حدود ۲۲.۱ میلیارد دلار ارزش دارد.
سرمایه‌گذاری در پتروشیمی ۷۹ برابر شده است
بررسی‌های آماری نشان می‌دهد بین سال‌های ۴۲ تا ۵۷ درمجموع ۶۴۳.۴ میلیون دلار سرمایه‌گذاری در بخش پتروشیمی ایران انجام شده که این میزان از سال ۵۸ تا نیمه اول سال ۹۷ به ۵۱ میلیارد دلار رسیده است. به‌عبارت دیگر، با پیروزی انقلاب اسلامی به‌رغم فشارهای بین‌المللی و تحریم‌های یکجانبه آمریکا و غربی‌ها برای سرمایه‌گذاری خارجی در بخش انرژی ایران، میزان سرمایه‌گذاری داخلی در بخش پتروشیمی ۷۹ برابر شده است که همین عامل می‌تواند حکایت از بی‌اثر بودن تحریم‌های اخیر پتروشیمی ایران باشد. اما موضوع سرمایه‌گذاری در پتروشیمی ایران به همین‌جا ختم نمی‌شود، چنانکه پس از اعلام خبر تحریم بخشی از صنایع پتروشیمی ایران، با تصمیم دولت ۱۴ طرح پتروشیمی با سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلار احداث می‌شود که تکمیل و بهره‌برداری از این طرح‌های پتروشیمیایی و پتروپالایشگاهی، ۱۵ میلیون تن به ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی کشور اضافه می‌کند.
چرا پتروشیمی ایران تحریم‌شدنی نیست؟
براساس آنچه گفته شد، بیشترین رشد تولید و سرمایه‌گذاری در بخش مربوط به دوره‌های تحریمی بوده است؛ اما موضوع دیگر بحث امکان‌پذیری تحریم صادرات این محصولات است. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد علاوه‌بر تحریم سرمایه‌گذاری در بخش‌های انرژی ایران، تحریم پتروشیمی ایران نیز مساله تازه‌ای نیست، چنانکه بررسی‌ها نشان می‌دهد پتروشیمی ایران در دهم خرداد سال ۹۲ نیز از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شد که براساس آن وزارت خزانه‌داری هشت شرکت پتروشیمی بندرامام، پتروشیمی بوعلی سینا، پتروشیمی مبین، پتروشیمی نوری، پتروشیمی پارس، پتروشیمی شهیدتندگویان، پتروشیمی شازند و پتروشیمی تبریز را در فهرست شرکت‌های تحریمی قرار داد. در این زمینه تحریم اخیر بخش پتروشیمی ایران از این منظر غیرقابل اجراست که در تحریم قبلی (سال‌های ۹۱ و ۹۲) علاوه‌بر آمریکا، ایران از سوی سازمان‌ملل و اتحادیه اروپا نیز تحریم شده بود، در حالی که در تحریم‌های فعلی ایران به‌طور یکجانبه فقط از سوی آمریکا تحریم شده است.
بر همین اساس بررسی‌های آماری نشان می‌دهد میزان صادرات محصولات پتروشیمی کشور در سال ۸۷ حدود ۷.۵ میلیارد دلار، در سال ۸۸ حدود ۷.۴ میلیارد، در سال ۸۹ حدود ۹.۴ میلیارد دلار، در سال ۹۰ حدود ۱۵ میلیارد دلار و در سال ۹۱ حدود ۱۰.۶ میلیارد دلار بوده که این میزان تا سال ۹۲ به ۱۰.۸ میلیارد دلار رسیده است. به‌عبارت دیگر، بررسی روند پنج‌ساله صادرات محصولات پتروشیمی ایران تا قبل از تحریم هشت شرکت پتروشیمی در سال ۹۲ نشان می‌دهد قبل از تحریم بخش پتروشیمی ایران، میزان صادرات این بخش نه به‌واسطه تحریم هشت شرکت پتروشیمی، بلکه به‌واسطه تحریم بخش مالی و بانکی ایران که انتقال ارز به ایران را سخت کرده بود، کاهش یافته است؛ چنانکه بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان صادرات بخش پتروشیمی از ۱۰.۸ میلیارد دلار در سال ۹۲ به ۱ میلیارد دلار در سال ۹۳، به ۱۵.۲ میلیارد دلار در سال ۹۴، به ۱۶.۴ میلیارد دلار در سال ۹۵، به ۱۴.۴ میلیارد دلار در سال ۹۶ و به ۱۴.۱ میلیارد دلار در سال ۹۷ رسیده است. بر این اساس، بررسی‌های نشان می‌دهد در دوره تحریم قبلی نه‌تنها تحریم هشت مجتمع پتروشیمی کشور تأثیری روی صادرات این بخش نداشته، بلکه صادرات پتروشیمی‌ها حتی قبل از امضای توافقنامه برجام بیشتر از دو سال اخیر بوده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد ۳۴.۱ میلیون تن محصولات صادراتی پتروشیمی ایران به ۳۰ کشور در قالب صدها مشتری صادر می‌شود. همچنین بررسی خریداران پتروشیمی ایران حکایت از آن دارد که پس از وضع تحریم‌های سال‌های ۹۰ و ۹۱ حدود ۲۲ تا ۲۷ درصد محصولات پتروشیمی ایران از نظر ارزش به چین، ۱۳ درصد به هندوستان، ۱۸.۵ درصد به خاورمیانه، ۱۸ درصد به خاور دور (به‌جز چین)، ۲۳ درصد به جنوب شرق آسیا، چهار درصد به آفریقا و دو درصد به اروپا صادر می‌شد که در سال‌های اخیر این روند همچنان ادامه داشته است.
ترکیب خریداران محصولات پتروشیمی ایران از این منظر مهم است که این خریداران همچون هند و چین در تحریم‌های قبلی و فعلی بیشترین مبادلات تجاری را با ایران داشته و ترس کمتری از مجازات‌های آمریکا دارند. در منطقه نیز کشورهای عراق، افغانستان و روسیه از این تحریم‌ها تبعیت نمی‌کنند؛ این موضوع می‌تواند ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای حضور پتروشیمی ایران ایجاد کند. همچنین تلاش اروپا برای ایجاد کانال مالی اگرچه نتایج قابل‌قبولی برای ایران نداشته و شرکت‌های بزرگ اروپایی از همکاری با ایران خودداری می‌کنند، اما شرکت‌های کوچک‌تر و صنایع متوسط با بخش خصوصی ایران تعامل خواهند داشت. تنوع بالا در سطح تولید ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرید از محصولات پتروشیمی یکی دیگر از دلایل پیچیده بودن تحریم‌های پتروشیمی به حساب می‌آید زیرا جایگزین‌کردن محصولات پتروشیمی ایران با تولیدات دیگر کشورها به همین سادگی و در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست لذا جایگزینی این بازار گسترده کار آسانی نبوده و شرکت‌های پتروشیمی دنیا برای تولید این تنوع محصول، نیازمند سرمایه‌گذاری کلان و طولانی‌مدت هستند که در شرایط فعلی نمی‌تواند به نتیجه برسد.
منبع: روزنامه فرهیختگان؛ ۱۳۹۸،۰۳،۲۱
گروه اطلاع رسانی **۲۰۵۹**۲۰۰۲
نظر شما