شفافیت، پاسخگویی و مشارکت

رضا باقری اصل، سال‌هاست در حوزه شفافیت فعالیت کرده است. چه زمان حضورش در مرکز پژوهش‌های مجلس به عنوان مدیر و مؤسس دفتر فناوری‌های نوین و چه پس از آن در سازمان فناوری اطلاعات به عنوان معاون و عضو هیأت عامل و چه در حوزه مسئولیتی که در وزارت ارشاد به عنوان رئیس کلان برنامه شفافیت دارد؛ همیشه سعی کرده در راستای تحقق شفافیت گام بردارد.

**حکمرانی با داده‌ها

او درباره ارکان اصلی "حکمرانی‌باز" می‌گوید: شفافیت، پاسخگویی و مشارکت؛ ارکان اصلی تحقق حکمرانی دیجیتال هستند. حکمران مدرن علاوه بر شفاف بودن، باید نسبت به آنچه حاصل شفافیت است، پاسخگو باشد و امکان مشارکت مردم در اداره و حکمرانی مبتنی بر نظام شفافیت و پاسخگویی را فراهم کند. این سه جدا از هم نیستند.

معاون سابق دولت الکترونیکی سازمان فناوری اطلاعات ایران با یک مثال اهمیت این سه رکن را نشان می‌دهد: یک نهاد می‌آید و نام و مشخصات کسانی که یک امتیازی از دولت گرفته‌اند را منتشر می‌کند. بعد از انتشار فهرست، گام دوم این است که آثار اعطای این امتیازها چه بوده است؟ آیا هدف از اعطای این امتیازات محقق شده است؟ و در نهایت آیا با انتشار کمکی به بهبود شیوه تصمیم‌گیری شده است.

وی افزود: پاسخگویی در حکمرانی وقتی محقق می‌شود که در انجام این اقدام فضایی ایجاد شود که ذی‌نفعان بتوانند درباره تخصیص این امتیازات مشارکت کنند و نظر دهند. برای مثال اگر این امتیاز اعطای ارز بوده، این ارز به کدام کالا تخصیص پیدا کند و طی چه فرآیند شفافی به مصرف برسد. این سه رکن به موازات یکدیگر موتور حکمرانی باز را جلو می‌برند.

باقری اصل در توضیح شفافیت گفت: شفافیت باید منجر به پاسخگویی و مشارکت مردم شود. مردم‌سالاری دینی از همین‌جا سرچشمه می‌گیرد و این همان جایی است که مقام معظم رهبری شفافیت را با الگوی اسلامی خودمان و نه مدل غربی آن مطابق می‌دانند. برای رسیدن به دولت الکترونیکی مردم محور، باید این مسائل را مبنای تحول دیجیتالی کشور قرار داد.

خصوصاً این‌که داده‌هایی که دولت بر اساس آن حکمرانی می‌کند، حاصل فعالیت ذی‌نفعان و صاحبان کسب‌وکار است که هر دو دسته را مردم تشکیل می‌دهند. حکمران، داده‌های مردم را برای نظام حکمرانی پردازش می‌کند، به تعریف سرویس مبتنی برداده مشغول می‌شود و درنهایت آن را به مردم ارائه می‌دهد.

دبیر شورای اجرایی فناوری اطلاعات کشور افزود: دادن لیست کافی نیست. باید اهداف انتشار مشخص و داده‌های جنبی تعریف شوند. باید به مردم گفته شود اثر اجرای هر هزینه‌ای در دستگاه‌های اجرایی چه بوده و مسیر بهبود چگونه ترسیم شده است؟

باقری اصل در پاسخ به این سوال که ما در کدام‌یک از این سه رکن هنوز جای کارداریم؟ پاسخ درست اما نامطلوب می‌دهد: ما در سه رکن این ماجرا ضعیف هستیم. هرچند کارهایی صورت گرفته، اما هنوز ضعیف هستیم.

و در ادامه امیدوارانه می‌گوید: اما خبر خوب این است که انگیزه‌ها برای شفاف عمل کردن تحریک‌شده است. مطالبات مردم برای شفافیت افزایش‌یافته که برخی از آن‌ها به مدد شبکه‌های اجتماعی است. ما در بعضی موارد سود حاصل از مشارکت مردم را دیده‌ایم. آن‌ها با مشارکت و اعمال فشار تخلفات دستگاه را کشف کردند و آن را فریاد زدند. نهاد ناظر پاسخگو شده و توانسته معضلی از کشور را مرتفع کند.

مشارکت اصول خودش را دارد. باقری اصل در این‌باره می‌گوید: برای مشارکت باید ابزارها مشخص شوند. باید داده‌ها را در حداقل زمان ممکن در اختیار مردم قرار دهیم. مردم نباید زمان مراجعه به دستگاه پولی بابت دریافت داده پرداخت کنند، خیلی دنبال آن نگردند و دسترسی و پردازش داده‌ها به‌راحتی برایشان امکان‌پذیر باشد. این قدم‌هاست که مشارکت مردم را رقم می‌زند.

**دولت الکترونیکی که شاید نتیجه‌اش خیلی ملموس نیست

در ادامه به نارضایتی مردم از دولت الکترونیک اشاره کردیم. این‌که اگر کاری در این زمینه صورت گرفته چرا هنوز برای مردم ملموس نیست؟

باقری اصل در پاسخ می‌گوید: تمام نقدی که مردم در این خصوص مطرح می‌کنند، صادقانه و درست است. من هم به‌عنوان یک شهروند با آن‌ها همراهی می‌کنم. گاهی اوقات در جواب توئیت‌های من نیز کامنت‌هایی می‌گذارند که درست است. می‌خواهم توئیت را پاسخ بدهم اما چیزی نمی‌گویم تا دستگاه مسئول مربوطه پاسخش را بدهد.

او با یک مثال عینی ادامه می‌دهد: یکی از شهروندان برایم نوشته بود که به داروخانه‌ای رفته تا داروی شیمی‌درمانی‌اش را بگیرد، متصدی به او گفته سیستم قطع است و دارو را به‌صورت آزاد می‌فروشند. اینجا وزارت بهداشت باید پاسخ بدهد دارویی که سهمیه‌ای توزیع می‌شود چرا باید به شکل آزاد فروخته شود. این تخلف است و ضعف به نظام سلامت بر می‌گردد و نه الکترونیکی شدن نظام سلامت.

این نشان‌دهنده ضعف عمده است که ما نظام پاسخگو، شفاف و یکپارچه در حوزه سلامت نداریم. درحالی‌که وزارت بهداشت تمام اطلاعات مربوط به داروخانه‌های کشور را دارد، چرا نباید یک اپلیکیشن یا وب‌سایت در دسترس شهروندان باشد تا بتوانند داروی موردنظر را جستجو کنند و محل تحویل را بدانند؟ و به‌جای آن باید دو ساعت پشت خط شماره تماس وزارت بهداشت بمانند تا داروی مورد نظرشان را پیدا کنند. دارویی که گاهی اوقات در صورت صحت اطلاعات، وقتی فرد به داروخانه می‌رسد تمام‌شده باشد؟ این عدم شفافیت است. این سیستم مانند جزیره ایست که به جزیره‌های دیگر وصل نیست و تعامل‌پذیری در آن اتفاق نمی‌افتد.

**شبکه بانکی پیشتاز

رئیس کارگروه تعامل پذیری دولت الکترونیکی در ادامه گفت: چرا نمی‌توانیم لیست داروهای خاصی که سهمیه‌ای است و وزارت بهداشت میزان دقیق سهمیه روزانه را می‌داند، یکجا داشته باشیم؟ چرا اشخاص به آن دسترسی ندارند؟ چرا باید کل داروخانه‌های شهر را برای دارویی که به فردی اختصاص دارد بگردیم؟ چطور داروی خاص به شکل آزاد فروخته می‌شود؟

قدم دوم در حکمرانی داده این است که به این سوالات پاسخ دهیم. حلقه شفافیت و پاسخگویی در این زمینه مفقود است اما در مقابل مشارکت مردمی را داریم. این‌ها اگر به‌موازات هم پیش بروند، شفافیت کامل اتفاق می‌افتد. در این مرحله، شفافیت منجر به بهبود سرویس و حکمرانی نشده است.

در این مورد شاید وزارت بهداشت نمره قبولی نگیرد اما دستگاه‌هایی هستند که تعامل خوبی با یکدیگر دارند: در سرویس بانکی ما خدماتی ارائه می‌شود که در کشورهای پیشرفته نیز گاهی وجود ندارد. ما می‌توانیم با کارت بانکی «الف» از روی ATM «ب» مبلغی را به کارت «پ» واریز کنیم. این نشان‌دهنده تعامل‌پذیری کامل شبکه بانکی با یکدیگر است. اما همین نظام بانکی سیستم یکپارچه نظارت بر هویت صاحبان حساب و تضامین هنوز ندارد (البته همکاران در حال تلاش برای تهیه آن هستند).

در نشست خبری کارنامه دولت الکترونیکی کشور که روز شنبه -۲۵ خرداد- برگزار شد، گفتم گاهی اوقات زمانی که سیستمی را ارزیابی می‌کنیم، متوجه می‌شویم برخی از سرویس‌هایی که فراهم‌شده در حد و اندازه واقعی منجر به ارائه درست نشده است. نمونه‌اش در سرویس مالیاتی. یکی از واحدهای سازمان نامه زده به طرح جامع که اطلاعات غلط در سامانه درج شده و باید آن‌ها به‌صورت دستی بررسی شود. این رکوردهای غلط نشان می‌دهد که سامانه خدمت مورد انتظار را حداقل در فاز تراکنشی ناقص انجام داده است. به‌طور قطع وظیفه قانونی ما بررسی این مسئله است و تصمیم داریم در گام بعدی ارزیابی سیستم‌های دولت الکترونیکی مدل ارزیابی‌مان را به تجربه کاربری تغییر دهیم و مشارکت مردم را به خدمت بگیریم.

**استفاده از نظرات مردم

دبیرخانه شورا برنامه‌هایی را برای اخذ مشارکت مردم در شبکه‌های اجتماعی مختلف در دستور کار دارد تا از تجربیات مردم برای ارائه سرویس استفاده کند. تمام گزارش‌های پنج دوره ارزیابی خدمات الکترونیکی دستگاه‌های اجرایی را همراه با اسم خدمت منتشر می‌کنیم و برخی خدمات پرکاربرد را برای نظرخواهی به مردم ارائه می‌دهیم. گاهی اوقات نظرات ساده مردم از فرآیند پیچیده‌ای که دستگاه‌ها برای عدم ارائه سرویس به مردم مشخص کرده‌اند، مثمر ثمر تر است.

البته این کار نیاز به زمینه‌سازی دارد و باقری اصل به آن نیز اشاره می‌کند: برای مشارکت مردم در نقد و ارزیابی خدمات دولت، سیستمی طراحی نخواهیم کرد. با استفاده از تمامی ظرفیت‌های شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌های بومی نظرات مردم را دریافت خواهیم کرد.

در دولت به اشتباه هر زمان که بحث چنین چیزهایی مطرح می‌شود، همه سریع به فکر طراحی سیستم می‌افتند، در این موارد نیاز نیست. گزارش هر کدام از این پیگیری‌ها را به مردم خواهیم داد. گواه صحبت‌های باقری اصل سه هفته حضورش به‌عنوان دبیر شورای اجرایی فناوری اطلاعات است که تمام دستور جلسات را به شکل شفاف برای مردم از همان داخل جلسه منتشر کرده است.

باقری اصل درباره اوضاع دولت الکترونیک گفت: شرایط توسعه دولت الکترونیک نشان می‌دهد که چند سال اخیر شتاب خوبی داشته‌ایم. البته سال گذشته شتاب کاهش پیداکرد چون بر اساس ارزیابی دوره‌های شش ماهه خدمات الکترونیکی دستگاه‌های اجرایی، در هر دوره حداقل ۱۰ درصد رشد متوسط داشتیم و در شش ماهه اخیر درصد به عدد ۵ نرسیده است.

او به دلایل این کاهش نیز اشاره کرد و گفت: دلایل متعددی در این مسئله نقش دارد که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنم. یکی از دلایلش این است که سرمایه‌گذاری دستگاه‌ها کاهش پیداکرده، دلیل دیگر می‌تواند این باشد که دستگاه‌ها تمرکز خودشان را از این حوزه برداشته‌اند. نکته دیگر این است که دستگاه‌ها قسمت‌های راحت کار را انجام داده‌اند و حالا که کار به قسمت سخت رسیده و نیاز به بازمهندسی و تعامل پذیری وجود دارد، دستگاه‌ها یا توان کافی یا انگیزه لازم برای ادامه کار را ندارند.

باقری اصل در پایان به این قدم سخت اشاره کرد و گفت: از آن‌جایی‌که تعامل بین دستگاه‌ها به‌شدت پایین است، وقتی دستگاهی باید سرویسی را ارائه دهد که نیاز به تعامل و مشارکت با دستگاه دیگر دارد، معمولاً از آن سرباز می‌زند یا به‌کندی پیش می‌برد. دستگاه‌های ما هنوز یاد نگرفته‌اند چطور باهم برای ارائه یک خدمت مشترک همکاری کنند.