مسعود صدر محمدی کارشناس مسائل ترکیه در نشست بازتاب اندیشه دکتر شریعتی در جهان اسلام گفت: شریعتی هم بر جریان‌های اسلامی و هم جریان‌های غیراسلامی؛ از جمله جریان چپ در ترکیه تاثیرگذار بوده است.
وی در این نشست در مرکز راهبردی ورثه الانبیاء قم در تشریح تاریخ جریان‌های اسلامی در ترکیه گفت: اولین دوره این جریان مربوط به مشروطه عثمانی تا سال ۱۹۲۴ است. این دوره مقارن با تشکیل مجلس ملی مجلسی اسلامی با تأثیرگذاری علمای اسلامی است. این مجلس در نهایت با تلاش‌های آتاتورک منحل می شود. جریان اسلام گرا در این دوره به عنوان جریان اپوزیسیون (مخالف) فعال و پویا همزمان با افول قدرت عثمانی‌ها نقشی محوری در اجتماع دارد.
وی ادامه داد: دومین دوره مربوط به دوران انحلال مجلس اول تا نخستین کودتای بزرگ ترکیه در سال ۱۹۶۰ و مقارن با لغو مدارس علمیه و تعلیمات دینی و نابودی نهاد روحانیت است. بزرگان اسلام‌گرا در این دوره دچار سرکوب، تبعید و مهاجرت اجباری به کشورهایی؛ نظیر مصر، سوریه، اردن و عراق هستند. در ادبیات سیاسی این سال‌ها شاهد پاک شدن هویت اسلامی و زیر سوال رفتن آن هستیم. هویت اسلامی تنها به عنوان هویت ملی و وجهی از وجوه آن مورد توجه قرار می گیرد؛ به گونه‌ای که در اینجا فرقی بین یک ملی گرای پان‌ترک (طرفدار ترکیه) و اسلام‌گرا وجود ندارد.
صدرمحمدی تصریح کرد: دوره سوم دوره بین سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ و مقارن با آغاز جنگ سرد است؛ طوری که جریان های نزدیک به آمریکا گشایش را تجربه می کند. اولین ترجمه از آثار سید قطب با هزینه مستقیم نهادهای اطلاعاتی ترکیه در این دوران انجام می گیرد، همچنین از سال ۱۹۷۰ با ظهور چپ ها مواجه هستیم.
جریان های اسلامی در این دوره به احیای هویت خود و بیان تمایز با جریان ملی گرا می پردازند. مهمترین وجه در این دوران که در خود ترکیه از آن به دوران «هجرت به فطرت و قرآن» تعبیر می‌شود، تاثیرپذیری جریان‌های اسلامی ترکیه از جریان‌های برادر اسلامی در سایر نقاط جهان است.
اواخر این دوره دو تحول مهم رخ می دهد؛ اصلی‌ترین آن وقوع انقلاب اسلامی در ایران و در ذیل آن ظهور پدیده ای به نام علی شریعتی است. دوره چهارم از سال ۱۹۸۰ آغاز می‌شود که از آن با عنوان دوران اسلام سیاسی در تاریخ جریان‌های اسلامی در ترکیه یاد می‌کنند.
وی ادامه داد: در دوران سوم نهضت ترجمه شکل می گیرد که آخرین حلقه آن ترجمه آثار علی شریعتی است. جریان‌های اسلامی تا پیش از این دوران ایران را کشور مهمی تلقی نمی‌کردند و پیش از انقلاب هم نسبت به تحولات اپوزیسیون نگاه خوبی نداشتند؛ زیرا این فعالیت‌ها را شاخه ای از انقلاب های کمونیستی می‌دانستند که علت عمده این تلقی حضور دانشجویان چپ ایرانی در ترکیه بود.
کارشناس مسائل ترکیه افزود: اولین سال آشنایی با آثار شریعتی در ترکیه سال ۱۹۷۸ است، سال بعد هم مصادف با نوشتن شش مقاله درباره شریعتی است که به واسطه آنها از مجاهدی به نام شریعتی پرده برداری می شود. تعبیر از او در این مقاله‌ها «جزیره ای در دریاچه ها» است. در ادامه با گذشت نزدیک به شش ماه، پنج و شش کتاب از شریعتی ترجمه می شود. حامد اِلگار اصلی‌ترین مترجم در شناختن آثار شریعتی به ترکی‌زبانان ترکیه است.
صدر محمدی خاطرنشان کرد: از جمله اولین آثار ترجمه شده شریعتی که عیناً مشابه عناوین فارسی این کتاب‌ها در ایران باشد، کتاب‌های تمدن و تجدد، چه باید کرد» و حج بود. سه کتاب دیگر اسلام و اندیشه‌های غربی جامعه شناسی اسلامی، فرهنگ و ایدئولوژی اسلامی کتاب‌های دیگری بودند که با عناوین ابداعی و ناشناخته در ایران وارد فضای نشر ترکیه شدند. این آثار به مثابه یک زلزله در فضای فکری و فرهنگی ترکی به حساب می‌آمدند.
کارشناس مسائل ترکیه افزود: همچنین بخشی از جریان اسلامی در ترکیه با آثار شریعتی دچار زاویه شد. علت این تعارض اولاً به شیعه بودن شریعتی و اهمیت چپ ها به او بود؛ که باعث فاصله گرفتن برخی گروه‌ها و جریان اسلامی ترک از شریعتی شده بود.
تحولات ناشی از حضور شریعتی در ترکیه
صدر محمدی در بخش دیگری از سخنان خود به تحولات حضور شریعتی در ترکیه پرداخت و گفت: اولین مورد از این تحولات آن بود که آثار شریعتی نگاه تاریخی منفی ۵۰۰ ساله از دوره صفوی علیه ایران را در ترکیه متحول کرد. وارد کردن موضوع امپریالیسم و مجاهده و مبارزه در فضای فکری و ادبیاتی ترکیه دومین مورد است. مصادف بودن برخی کلیدواژه های شریعتی با برخی معضلات فرهنگی و فکری ترک‌ها در آن دوره از جمله مساله بازگشت به خود، رسالت روشنفکری و جامعه شناسی اسلامی از دیگر تحول آفرینی هاست.
چهارمین مورد که می توان آن را از جمله موارد تاثیرگذار بر جریان های غیر اسلامی دانست، مطرح کردن مساله سوسیالیسم اسلامی و تاثیرگذاری از این رهگذر بر همه جریان‌های اسلامی و غیراسلامی بود.
آخرین تحول حاصل از حضور آثار شریعتی در ترکیه حل کردن بحران ۵۰۰ ساله مواجه با علویان در ترکیه با طرح بحث تشیع علوی و تشیع صفوی بود. شریعتی بدون آنکه خود بداند با وضع این اصطلاح توانست چنین تاثیری در ترکیه بگذارد.
تشیع علوی جایگزینی برای علویان بود که نه شیعه صفوی، بلکه شیعه علوی باشند. این کلید واژه این قفل ۵۰۰ ساله را گشود.
صدر محمدی در پایان سخنان خود گفت: کتاب‌های شریعتی در ترکیه همچنان از پرفروش‌ترین کتاب‌های حوزه دین محسوب می شوند. در عین حال متفکران ترکیه ای هنوز به خود جرات نقد جدی شریعتی را نداده‌اند.
همچنین برخی متفکران اسلام گرا در ترکیه با توجه به طرح گفتمان تشیع علوی و صفوی و کلیدواژه اسلام اموی در نسبت با جریان و هویت اسلامی خود دچار گسست شده اند؛ زیرا این جریان‌ها نمی‌دانند با توجه به این مفاهیم نسبت به اسلام اموی، اسلام عباسی و اسلام عثمانی در تاریخ اسلام چه موضع و تعریفی باید داشته باشند.
نظر شما