شورای نگهبان، مفسری آگاه و ناظری امین

به گزارش ایرنا، اگر چه سابقه نظارت بر مصوبات مجلس قبل از انقلاب و در قانون اساسی مشروطه اصل دوم آن لحاظ شده بود و شورایی برای جلوگیری از تصویب قوانین خلاف شرع در مجالس ادوار آنزمان وجود داشت اما عملاً در بسیاری از موارد و مصوبات نقش موثری ایفا نکرد، نقطه عطف شورای نگهبان فعلی را بنیان گذار انقلاب حضرت امام خمینی (ره) در تاریخ ۳۰ بهمن ۱۳۵۸ با انتصاب ۶ نفر از مجتهدین و مدرسین حوزه علمیه قم به منظور نظارت بر مصوبات مجلس شورای اسلامی تعیین کرد.

از جمله نهادهای مهم حکومتی، شورای نگهبان است که مطابق اصل ۹۱ قانون اساسی به‌منظور پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی تشکیل شده است. در اصول ۹۱ تا ۹۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و همچنین اصول دیگر، به‌صورت پراکنده وظایف و اختیارات این نهاد مهم بیان شده است.

مطابق اصل ۹۱ قانون اساسی، ترکیب این شورا عبارت است از: ۶ نفر فقیه عادل و آگاه به مقتضیات زمان و مسائل روز؛ ۶نفر حقوقدان در میان رشته‌های مختلف حقوقی. فقها توسط مقام رهبری انتخاب می‌شوند.

انتخاب حقوقدانان نیز به این صورت است که رئیس قوه‌ی قضاییه افرادی را از میان حقوقدانان مسلمان به مجلس شورای اسلامی معرفی می‌کند و درنهایت، انتخاب حقوقدانان با رأی مجلس شورای اسلامی خواهد بود.

وظایف شورای نگهبان
وظیفه‌ی اصلی شورای نگهبان پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی از طریق نظارت بر قوانین و مقررات است. قانون اساسی در اصول ۷۲ و ۸۵، نظارت بر مصوبات مجلس و اساسنامه‌های مصوب دولت را برعهده‌ی شورای نگهبان قرار داده است.

مهلت اظهارنظر شورا در خصوص مغایرت یا عدم‌مغایرت مصوبه، ۱۰ روز است که تا ۲۰ روز قابل تمدید است (اصل ۹۵). درصورتی‌که شورا در این مهلت مقرر نسبت به مصوبه نظری اعلام ننماید، مصوبه قابل اجراست (اصل ۹۴).
مطابق اصل ۹۶ قانون اساسی تشخیص عدم‌مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با احکام اسلام با اکثریت فق‌های شورای نگهبان و تشخیص عدم تعارض آن‌ها با قانون اساسی، برعهده‌ی اکثریت همه‌ی اعضای شورای نگهبان است.

همچنین مطابق اصل ۹۷ قانون اساسی، اعضای شورای نگهبان به‌منظور تسریع در کار می‌توانند هنگام مذاکره درباره‌ی لایحه یا طرح قانونی، برای شنیدن مذاکرات در مجلس حاضر باشند. اما وقتی طرح یا لایحه‌ای فوری در دستور کار مجلس قرار بگیرد، اعضای شورا باید در مجلس حاضر شوند و نظر خود را بیان کنند.

علاوه بر این مطابق تبصره ۲ ماده ۸۴ و ماده ۸۷ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، اگر از دیوان عدالت اداری ابطال مصوبه دولتی به استناد مغایرت با موازین شرعی خواسته شده باشد، دیوان در این رابطه از فقهای شورای نگهبان استعلام می‌نماید و درصورت اعلام مغایرت مصوبه با موازین شرعی توسط فقهای شورای نگهبان، دیوان اقدام به ابطال آن می کند.

مطابق اصل ۹۸ قانون اساسی، از جمله دیگر اختیارات شورای نگهبان، تفسیر قانون اساسی است که با تصویب سه، چهارم آنان انجام می‌شود. همچنین مطابق اصل ۱۷۷ قانون اساسی، اعضای شورای نگهبان در شورای بازنگری قانون اساسی عضو هستند.

نظارت بر انتخابات مهمترین وظیفه اجتماعی و نظارتی

وظیفه مهمی که بیشتر افکار عمومی شورای نگهبان را با آن می شناسند و در بدنه اجتماعی بیشترین نقش را ایفا می کند، نظارت بر انتخابات است. شورای نگهبان مطابق اصل ۹۹ قانون اساسی نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی‌ و مراجعه‌ به‌ آرای عمومی‌ و همه‌پرسی‌ را برعهده‌ دارد. ‬ مطابق اصل ۱۱۸ قانون اساسی، مسئولیت نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری برعهده‌ی شورای نگهبان است.

در بند ۹ اصل ۱۱۰ قانون اساسی بیان شده است که؛ صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری از جهت دارا بودن شرایطی که در قانون اساسی می‌آید باید قبل از انتخابات به تأیید شورای نگهبان برسد.

بررسی صلاحیت داوطلبان مجلس خبرگان قبل از انتخابات مطابق ماده ۳ قانون انتخابات مجلس خبرگان رهبری و آیین‌نامه آن به فقهای شورای نگهبان موکول شده است: «مرجع تشخیص دارا بودن شرایط، فقهای شورای نگهبان قانون اساسی هستند.» همچنین مطابق اصل ۱۲۱ قانون اساسی، رئیس‌جمهور در مجلس شورای اسلامی در جلسه‌ای که با حضور رئیس قوه‌ی قضاییه و اعضای شورای نگهبان تشکیل می‌شود، سوگند یاد می‌کند.

از دیگر وظایف شورای نگهبان، حضور (یکی از فقهای شورای نگهبان به انتخاب مجمع تشخیص مصلحت نظام) در شورای موقت رهبری مطابق اصل ۱۱۱ قانون اساسی و شرایط آن است.

نظارت و ماموریت مهم در قانونگذاری

براساس اصل چهارم قانون اساسی "تمامی قوانین و مقررات اعم از مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی باید بر اساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر برعهده‌ی فقهای شورای نگهبان است. "

مدت عضویت اعضای شورای نگهبان در شورا

مدت عضویت اعضای شورای نگهبان، ۶ سال است ولی مطابق اصل ۹۲ قانون اساسی، در نخستین دوره پس از گذشتن سه سال، نیمی از اعضای هر گروه به قیدقرعه تغییر می‌یابند و اعضای تازه‌ای به‌جای آن‌ها انتخاب می‌شود.

تعیین مدت مذکور مصلحتی است که براساس آن شورا می‌تواند از وجود اعضای جدید با تفکرات جدید ناشی از تحولات زمان بهره بگیرد. همچنین مطابق مواد ۸ و ۱۷ آیین‌نامه‌ی داخلی شورای نگهبان، شورا دارای دو نوع جلسه‌ی عادی و فوق‌العاده است و برای اداره‌ی جلسات، شورا دارای یک دبیر، یک قائم‌مقام دبیر و یک سخنگو خواهد بود که از میان اعضا و برای مدت یک‌سال انتخاب می‌شوند.

شورای نگهبان دستاورد انقلاب

شورای نگهبان در طول ۴۰ سال گذشته انقلاب، فعالیت های چشمگیر در حفاظت و حراست از قانون اساسی به عنوان میثاق ملی جمهوری اسلامی ایران ایفا کرده است و از طرفی با اعمال نظرات فقهی در قانونگذاری مجلس توانسته به مثابه یک نهاد مستقل عمل کند و نقش نظارتی را در انتخابات متعدد ادوار گذشته ایفا نماید.

نقشی که مانع مهمی در جلوگیری از برخی تخلفات سازمان یافته است و از طرفی نگاه عالمانه امام خمینی (ره) در نحوه انتخاب اعضای آن فقها و حقوقدانان یک نگاه فقهی به اعضایی است که از بطن حوزه علمیه با مدرک اجتهاد و ۶ فرد حقوقدادن با انتخاب قوه قضاییه و رای مجلس ترکیبی که به نظر می رسد یکی از نهاد های حاکمیتی با استدلال علمی و دینی شکل گرفته است.

اگر چه چالش های پیش روی شورای نگهبان در سالهای گذشته کم نبوده و در مواجهه با قوانین مجلس آگاهانه عمل کرده اما نقطه عطف چالش شورای نگهبان در انتخابات بوده است آنجا که حتی در تعیین صلاحیت های نامزد رئیس جمهوری شخصی به نام هاشمی رفسنجانی ویا محمود احمدی نژاد رد صلاحیت می شود و یا در حوزه های مجلس شورای اسلامی و حتی خبرگان این نظارت شدت و حدت داشته است.

البته همین موارد، یقیناً نشات گرفته از روح استقلال و دینی بودن این شورا به عنوان مرجع پاسداری و تفسیر قانون از یک سو و تطبیق احکام اسلام از سوی دیگر است بطور قطع فقدان چنیین نهادی در حاکمیت می توانست موجب بسیاری از ناهنجاری های سیاسی و قدرت طلبی و فزون خواهی افراد صاحب قدرت و ثروت در کشور باشد.

۲۶ تیرماه سالروز تاسیس نهاد شورای نگهبان است.

۱۹۲۰/‌۷۲۷۳