در جوامع اولیه بشری، نیاز آدمی، وی را وادار به درهم بافتن مواد قابل انعطاف برای ساختن ظرف، سرپناه، وسایل شکار و حتی وسایل دفاع می‌کرد. نمونه‌های به دست آمده از بافته های حصیری که با کربن ۱۴ سِن‌یابی شده به هفت تا نه هزار سال قبل از میلاد تعلق دارد، این نمونه‌ها نشان می‌دهند که در ساخت آنها روش‌های پیچیده‌ای همچون بافت مارپیچی و بافت تابیده به کار می‌رفته است.
بی‌تردید نخستین زیراندازهایی که بشر مورد استفاده قرار داد، بافته‌های حصیری بوده است، پروفسور آرثر آپهام پوپ از مورخان مشهور و ایران شناس بزرگ آمریکایی معتقد است که نخستین زیراندازهای بشری از نی و گیاهانی که در باتلاق‌های سفلای بین النهرین روئیده، تهیه شده و بهم انداختن ساقه گیاهان و درآوردن بافته‌ای حصیر مانند، اولین قدم در دستیابی انسان به شیوه‌های تولید قالی بوده است.
شاید بتوان گفت این هنر از قدیمی‌ترین صنایع و هنرهای سنتی و حتی کهن‌ترین آنهاست، چرا که در سفال‌های به دست آمده از منطقه کوه‌های بختیاری مشخص شده که از سبدهای حصیری به عنوان قالبی برای ساختن سفال استفاده می شده است.
نمونه‌های بدست آمده در بین‌النهرین و آفریقا گواه آن است که حصیربافی و سبدبافی، منشاء نه فقط نساجی بلکه سفالگری یا کوزه‌گری نیز بوده است. اما از آنجا که موادآلی به کار رفته در حصیربافی در معرض پوسیدگی سریع قرار دارد، بیشتر تولیدات کهن از بین رفته اند.
مصنوعات حصیری را بطور قطع پیش از سفال استفاده کرده اند وقتی می دانیم که در ساخت سفالینه‌ها از حصیر به عنوان قالب استفاده شده است. بنابراین می‌توان گفت پیش از دوران نوسنگی، استفاده از الیاف گیاهی و شاخ و برگ آنها رواج داشته است.
ترکه بافی
ترکه‌بافی، مرواربافی، بامبوبافی، ارغوان بافی، چم بافی، درج‌بافی همه از بافته‌های چوبی هستند که برای تهیه آنها از الیاف ساقه‌های گیاهان و شاخه‌های درختان مختلفی همچون بید، بید مرواری، ارغوان و غیره استفاده می شود اما این که کدام نوع از مواد اولیه در اختیار باشد، بستگی به این دارد که هنرمند در کدام منطقه از کشور به تولید بپردازد. به عنوان مثال در گیلان با استفاده از ترکه‌های درخت بید مرواری به «مرواربافی» می پردازند.
در شوش برای بافت از ساقه و پوست درخت بید استفاده می شود که به «ترکه‌بافی» مشهور است. برای این بافت همانطور که از نامش پیداست از شاخه های نورس و تازه درخت استفاده می کنند. ابتدا ساقه و پوست گیاه را خیس می کنند تا خاصیت ارتجاعی پیدا کند و سپس به بافت می پردازند.
درخت ارغوان در طرقبه (حدود ۲۰ کیلومتری مشهد) فراوان است در نتیجه بافت محصولات با ترکه درخت ارغوان با نام ارغوان بافی، از تولیدات این منطقه است.
چم‌بافی
چم بافی شبیه ترکه‌بافی است که در برخی روستاهای حاشیه مراغه رواج دارد و مواد اولیه آن نیز شاخه‌های نورس گیاهان است. کار چم‌بافان شبیه ترکه‌بافان است اما تولیداتشان ظرافت تولیدات ترکه بافی را ندارد چرا که در «چم‌بافی» معمولا از پوست گیاه استفاده می شود و قطر ساقه‌های چم یکنواختی و توازن قطر ساقه‌های بید را ندارند.
بامبوبافی
بامبو، نوعی نی یا خیزران است که دارای قطر و ضخامت های مختلف از یک تا ده سانتی متر است که در مناطق لیالستان لاهیجان و قاسم آباد رودسر و مناطق شمالی کشور وجود دارد. «بامبوبافی» از زمان کشت چای در ایران رواج پیدا کرد و در گیلان متداول شد.
برای بافت بامبو ابتدا آن را که از قبل خشک شده با اره نجاری به قطعات ۸۰ الی ۱۰۰ سانتی متری درآورده و سپس با داس، نی‌ها را از وسط بریده و به صورت نوار در می آورند. لبه این نوارها را با وسیله ای که در اصطلاح محلی به آن «ماشین» گفته می‌شود به عرض مساوی درآورده و پس از رنده کردن آماده بافت می کنند. بافندگان کار خود را از دایره کف شروع کرده و سپس به بافت بدنه می پردازند. گاهی اوقات نیز برای وصل کردن برخی قطعات به یکدیگر از مفتول‌های سیمی بسیار نازک استفاده کرده و با انبردست معمولی آنها را بهم می چسبانند. در انتها برای اینکه محصول شکل یکنواختی پیدا کند، نی های اطراف آن را که معمولا بزرگ و کوچک است با قیچی مخصوصی که به شکل قیچی باغبانی است، برش می دهند.
درج بافی
در اصطلاح کردی و لری به بافته‌های چوبی استوانه ای شکلی که به طول یک متر و قطر ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر با شاخه‌های نازک بید، ارغوان و غیره تهیه می شود، «درج» می گویند. عشایر، از این بافته ها برای حمل و نقل ماکیان استفاده می کنند، زیرا ماکیان نیاز به محفظه ای با شیارهای متعدد دارند که تلف نشوند، در زمستان نیز روی آن بافتنی می اندازند که مانع از سردشدن ماکیان شوند.
مواد اولیه مصرفی
مواد اولیه حصیربافان نقاط مختلف ایران به نسبت تنوع محیط جغرافیایی کشور متنوع است و بیشتر عبارت است از برگ درخت خرما، ساقه‌های نی باتلاقی مناطق گرمسیری و سردسیری، ساقه گندم، ترکه بید و غیره. مواد پرداخت کننده عبارتند از انواع روغن‌ها از جمله روغن جلاء.
ابزار کار
ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیربافی بسیار ساده و محدود نظیر داس، انواع کارد، اره، رنده، انبردست، قیچی، سوزن، درفش، دفتین و سنگ نفت است.
این ابزار عمدتاً برای قطع گیاهان و پیراستن آنها به منظور آماده سازی مواد اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرد و گاهی نیز حین تولید به عنوان وسیله کمکی امر ساخت را تسهیل می‌بخشد. دو نوع حصیربافی وجود دارد، حصیربافی مارپیچ و درهم بافته یا مشبک.
حصیربافی مارپیچ: این روش حصیربافی از دو عنصر تشکیل شده است: پایه و باریکه یا نواری که برای دوختن آن به کار می رود. پایه قطعه ای طویل و انعطاف پذیر و معمولا با مقطع دایره و بیضی است که از دسته ای علف، پوست درخت، چندین ترکه یا ترکیبی از آنها تشکیل می شود.
برای بافتن سبد پس از مارپیچ کردن پایه به دور خود، آن را با نواری از جنس علف با تراشه محکم می کنند. در صورت مرکب بودن پایه آن را به هم می بندند و هر مارپیچ را به دیگری متصل می کنند.
حصیر درهم بافته یا مشبک: نوع ساده این بافت از به هم بافتن دو گره نوار از ماده مصرفی به وجود می آید که معمولا به شیوه تار و پود عمود بر یکدیگر قرار می گیرند. اما گاهی ممکن است از زوایه قائمه خارج شوند. تارها از نظر ضخامت و انعطاف با پودها یکسان هستند اما رنگ آنها متفاوت است.
زینب رنجبری هنرمند حصیرباف اهل شهرستان میناب در استان هرمزگان در روستایی به نام قاسم جلالی زندگی می کند، کارگاه کوچکی در خانه روستایی اش به راه انداخته که ۳۰ زن روستایی در آن مشغول به حصیربافی اند.
او متولد ۶۴ است و در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا می افزاید: حصیربافی از اجدادمان به ما به ارث رسیده است و حتی اکنون کودک دو ساله ام نیز با دستهای کوچکش برای بازی برگهای خرما را به هم می تاباند و برای خود گل درست می کند و از تولید خود ذوق زده می شود.
رنجبری که تحصیلکرده رشته گردشگری است، اینچنین ادامه می دهد: قدمت حصیربافی به پنج هزار سال قبل می رسد، حتی انسان های اولیه هم برای پوشاندن خود از برگ درختان و گیاهان استفاده می کردند.
این هنرمند حصیربافی با اشاره به اینکه تولیدات خود را به کشورهای همجوار حاشیه خلیج فارس صادر می کند، ادامه می دهد: واسطه گران محصولات حصیربافی را از ما خریداری و از گمرک تیاب به بنادر تیاب، گمرک آبادان به قطر، کویت، دوبی و دیگر کشورها صادر می کنند.
رنجبری اظهار داشت: انواع سبد، دمپایی، زیرانداز، سفره حصیری، بادبزن و انواع دیگر محصولات تولیدات ما هستند.
وی ادامه داد: محصولات حصیری در استان هرمزگان بسیار پرمصرف است، در منزل ما حتی کودک هفت ساله نیز در حال تولید حصیربافی است و خواهرزاده ۵ ساله ام با برگهای خرما برای خود النگو درست می کند.
واسطه گری حتی در بازار حصیربافی
این هنرمند صنایع دستی اضافه کرد: ما نیاز بازارهای فروشگاه ها و استان های همجوار را تامین و حتی از تهران نیز سفارش بسیاری دریافت می کنیم، در واقع ما تولیدکننده عمده هستیم و افرادی بصورت واسطه محصولات را از ما خریداری می کنند و در بازار می فروشند.
رنجبری درباره تفاوت حصیربافی شمال با جنوب کشور گفت: حصیربافی شمال با علف و ساقه برنج انجام می شود، علف در هوای خشک می پوسد و استحکام ندارد، اما برگ خرما، در واقع میانی ترین برگ خرما که آفتاب نخورده و در جنوب برای حصیربافی مورد استفاده قرار می گیرد را برای این کار استفاده می کنیم. برگهای خرما پس از مراحل خشک سازی و رنگ آمیزی، وقتی نرم شد آماده بافته شدن است.
رنجبری گفت: در جنوب نوعی علف هرز به نام «کاش» نیز وجود دارد که ما از آن نیز برای حصیربافی و همچنین از برگ درختان داز (نوعی نخل خرمای وحشی) برای تولید انواع زیرانداز استفاده می کنیم.
به گفته وی، تولیدات بسیار به روز و وارد زندگی شده است، هر چند که حصیر همیشه در زندگی مردم جای داشت اما اکنون محصولات حصیری بسیار کاربردی تر شده است، به طوری که ما حتی قندان، بشقاب، پیش دستی و چمدان لباس و کیف دوشی را نیز با حصیر می بافیم.
هنرمند حصیربافی ادامه داد: در استان هرمزگان برای ساخت دکور و پذیرایی های مراسم عروسی و حتی برای دسته گل عروس از محصولات حصیری استفاده می کنیم.
اگر حمایت شویم، محصولاتمان را صادر می کنیم
وی با بیان اینکه بازار حصیربافی در داخل و خارج رونق بسیاری دارد، گفت: یکی از مشکلات اصلی ما این است که نمی‌توانیم در نمایشگاه‌های خارجی برای عرضه و معرفی محصولاتمان حضور داشته باشیم و همچنین محصولات خود را صادر کنیم.
این هنرمند حصیربافی افزود: علاقه مندم با حمایت مسئولان در نمایشگاه های خارج از کشور شرکت کنم اما ما اکنون با واسطه تولیداتمان را صادر می کنیم در حالی که اگر خودمان محصولات حصیربافی را صادر کنیم، به نفع تولیدکننده خواهد بود.
رنجبری افزود: حرفه ما به گونه ای است که نیاز به تحصیلات دانشگاهی ندارد، فرد می تواند با آموزش به این رشته علاقه مند شود، مهارت لازم را کسب کند و حتی خود می تواند ابتکاراتی داشته باشد، حصیربافی اشتغال زایی خوبی دارد و می تواند به شغلی پایدار تبدیل شود.
این هنرمند حصیرباف جنوب کشور ادامه داد: متاسفانه کشور چین در رشته حصیربافی هم نفوذ پیدا کرده و اجناس حصیری مختلفی را تولید می‌کند.
چینی ها از مواد شیمیایی استفاده می کنند
رنجبری توضیح داد: مواد اولیه‌ای که ما در تولید محصولاتمان استفاده می‌کنیم از تولیدات خودمان است، اما چینی‌ها همان کالا را به قیمت ما ولی با کیفیت بسیار پایین تر و با استفاده از مواد زائد و شیمیایی تولید و عرضه می‌کنند. این را بگویم که ورود چین در عرصه صنایع دستی ایرانی، اَمان هنرمندان را بریده است.
نظر شما