دژ سفید یکی از اسرارآمیزترین محوطه‌های باستانی ایران

به گزارش ایرنا در شمال غرب شهرستان ایرانشهر در جاده بزمان به روستای مکسان به فاصله ۳۵ کیلومتری  در این روستا کوه سفیدی به نام اسپیدژ قرار دارد که گورستان تاریخی و قلب تپنده میراث بلوچستان در آن نهفته است. 

این اثر تاریخی در دهم دی ۱۳۸۱ با شماره ۶۷۴۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

گورستان اسپیدژ با حدود ۲۵ هکتار وسعت در بردارنده آثار ۲ دوره متمایز اسلامی و پیش از تاریخ است.

دوره اسلامی آن شامل بقایای قلعه سنگی و استحکامات سنگ چین و قبور آن است.

آثاری از به هزاره سوم قبل از میلاد

آثار دوران پیش از تاریخ این بخش مربوط به ۲ دوره کوتاهتر زمانی هزاره سوم قبل از میلاد و عصر برنز و دیگری اواسط هزاره دوم قبل از میلاد و اواخر عصر برنز جدید و آغاز عصر آهن است.

در این گورستان قلعه ای بود که چشمه آبگرم در آن قرار داشت و چشمه بعد از سیراب ساختن ساکنان قلعه، زمینهای کشاورزی حاصل خیز پایین قلعه را آبیاری می کرد.

گذشتگان در این منطقه به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشتند و بر همین اساس همراه مردگان تمامی اسباب و وسائل را دفن می کردند و امروزه سفال ها و کوزه های شکسته و سالم تاریخی بفراوانی در اسپیدژ کشف می شود.

اسپیدز یا اسپیدژ یا دژ سفید، که نام خود را از قلعه ای به همین نام از دوره اسلامی که با سنگ لاشه سفید رنگ ساخته شده گرفته و با نخلستان های سر سبز و انبوه و چشمه ای گوارا، در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب غرب شهر بزمان واقع شده است.

در ۲ کیلومتری گورستان پنج هزار ساله اسپیدژ محوطه‌ای وسیع وجود دارد، که به "پیر سهران" معروف است و در این منطقه آثار یک شهر مسکونی دیده می‌شود که با قلوه سنگ‌ های کوچک و بزرگ ساخته شده است.

براساس اطلاعات و کشفیات بدست آمده، مردم اسپیدژ خانه‌های خود را با چوب و حصیر می‌ساختند اما منطقه مسکونی پیر سهران که در نزدیکی گورستان وجود دارد، ابهامات زیادی را به وجود آورده  زیرا این شهر مسکونی با استفاده از قلوه سنگ ساخته شده و در عین حال تاکنون شهر یا محوطه دیگری در کنار اسپیدژ شناسایی نشده،  که کاملا مجزا از آن باشد.

اسپیدژ تک است و در جهان نمونه ندارد

با توجه به نتایج کاوش های صورت گرفته در تیر و مرداد سال ۸۲، ساکنان اولیه اسپیدز در هزاره  سوم و چهارم خورشیدی ایرانی از سطح دانش و فن آوری بالا در زمینه های گوناگون برخوردار و از رفاه اجتماعی نسبی بالایی بهره مند بوده اند.

ساکنان این منطقه با دانش ذوب فلزاتی مانند مس و حتی دوره ای آهن آشنا بوده و با آنها ابزار و اشیایی از مس و مفرغ می ساختند.

از انواع دست ساخت های مسی ـ مفرغی می توان به ساخت انواع ظروف مانند کاسه، پیاله، لیوان، ظروف دارای لوله یا آبریز ناودانی شکل، ملاقه و ابزار آلاتی همچون درفش، سمبه، سوهان، ابزار چهار پهلوی نوک تخت و ابزار مفتولی نوک گرد و نوک پهن و سلاح های مفرغی مانند کارد، خنجر، تبر، و سر پیکان و سایر اشیا مثل مهره های استامپی، پیکرک، آینه های گرد و دسته دار، مهره، سنجاق سر، میله سرمه و غیره اشاره کرد.

ساکنان اولیه اسپیدز علاوه بر فلزگری به تراش و صیقل سنگ های تزئینی و نیمه بهادار که از دور و نزدیک تهیه شده بود، می پرداختند و از سنگ های عقیق، لاجورد، مرمر، آهک، فلینت و چخماغ، انواع مهره ها به اشکال گرد، بیضی، لوزی، استوانه ای یا خمره ای و مهره های دوکی شکل می ساختند.

 با نگاهی به آثار مکشوفه در قبور اسپیدز، می توان نوعی آثار شکل گیری جامعه طبقاتی را از نظر میزان سطح رفاه و موقعیت و منزلت اجتماعی افراد مشاهده کرد.

نقش انسان برروی ظروف سفالی، برای اولین بار در سیستان و بلوچستان در این محل شکل گرفته و در این نمونه برروی لبه خارجی لبه یک سفالین نخودی رنگ نقوش یک در میان مردان و زنانی در حالت ایستاده با بدنی دوکی شکل با دست ها و پنجه های باز در حالت اجرای مراسمی خاص نقش بسته است.

نقوش سفالینه های اسپیدز انسانی، حیوانی، نباتی و طبیعت بی جان منطقه است

فرم قبور هزاره سوم اسپیدژ عموما گور دخمه ای یا سردابی شکل بوده،  به گونه ای که جسد را به صورت چمابته درون فضای کروی و دخمه شکل آن گذاشته و اشیاء تدفینی را پیرامون آن قرار می داده،  و نهایتا ورودی را با سنگ لاشه مسدود می کردند.

از نظر تعداد اشیاء تدفینی قبور با هم تفاوت زیادی داشتند که در این میان قبوری با ۴۴ و ۶۰ شیئی فرهنگی، بیشتر آثار مکشوفه را به خود اختصاص داده است.

یکی از آثار حیرت آوری که در کاوش های این منطقه بدست آمده، یک سر پیکان سنگی است که ۲ ویژگی خاص آن را از سایر سر پیکان‌های سنگی پیش از تاریخ متمایز می کند، یکی ساخته شدن به وسیله تراش و صیقل کاری و نه تراش برداری و دیگری ساخت آیرودینامیک لبه‌های آن است، به صورتیکه یک طرف آن کاملا یخ و صاف بوده و طرف دیگر دارای انحنا و قوس برای چرخش در هوا و سرعت و طی مسافت بیشتر است.

چندین خمره و قطعه سفالی با ارزش، مهر استامپی با نقوش عقاب، گل شش پر و نقوش هندسی به همراه یک نقش انسان کنده بر روی سفال با خمیره قرمز به دست آمده که با کشف این نقوش انسان، این دومین نقش انسانی است که در سیستان و بلوچستان بر روی سفال به دست آمده و علاوه بر آن مجاورت گورستان اسپیدژ، کوره ذوب فلزات و استحصال مس نیز شناسایی شده است که وفور سرباره های حاصل از ذوب سنگ مس نشان دهنده رونق فلز گری در این منطقه است.

تب دستیابی به دفینه های احتمالی و خیالی در سال ۱۳۸۱ در مناطق استان همجوار جیرفت به اینجا نیز سرایت کرد و دامن گورستان اسپیدژ را نیز گرفت و بسیاری از آثار آن به غارت رفت و نابود شد.

باستان شناسان ظرفی سفالی متعلق به چهار هزار سال پیش که نقش اسطوره گیل گمش، قدیمی ترین اسطوره جهان در بین النهرین در غربی ترین نقطه ایران شکل گرفته است را در محوطه باستانی اسپیدژ سیستان و بلوچستان کشف کردند.

اسپیدژ هم عصر شهرسوخته

معاون میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: اسپیدژ مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد و هم عصر با تمدن های شهرسوخته در حوزه جنوب شرق ایران است.

مهدی ارباب نیا گفت: چون به لحاظ فرهنگی اسپیدژ را در محدوده بزمان با حوزه هلیل رود در جیرفت داریم اکثر آثاری که در اینجا بدست می آید مشابه آثاری است که در جیرفت بدست آمده است.

وی افزود: یک تبادل فرهنگی بین شهرسوخته و محدوده اسپیدژ به خصوص در زمینه سفال‌های نوع خاکستری داریم که کاملا شبیه سفال های خاکستری شهرسوخته است.

معاون میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان بیان کرد: نقش مایه‌هایی که در آثار شهر اسپیدژ یافت شده تقریبا مشابه آنچه در شهرسوخته و جیرفت به دست آمده، است و معمولاً آثاری که در این محدوده بوده به نوعی به لحاظ فرهنگی زیر مجموعه محدوده هلیل رود شکل گرفته است.

وی ادامه داد: آثار بدست آمده از اسپیدژ بیشتر مربوط به سفال است و آثار فلزی یا ریخته گری فلز را هم در این منطقه داریم که هر کدام از اینها نمادی از نوع پیشرفت مردمان هزاره سوم قبل از میلاد در خصوص نحوه فرآوری فلزات از قبیل مس و مفرغ است.

ارباب نیا گفت: اکثر آثاری که به دست آمده از مس و مفرغ شامل تبر، سر تبر، تیغه ها و ابزارهای فلزی است که هر کدام به فراخور خود در زندگی روزمره مردم آن زمان استفاده می شده است.

وی افزود: در گذشته در این منطقه حفاری‌های غیرمجازی صورت گرفته که شاهد آسیب زدن به بخش بزرگی از اسپیدژ هستیم و مجبور شدیم برای ساماندهی بخش‌هایی که تخریب شده یگان حفاظت مستقر کنیم و در حال حاضر این یگان به طور دائم مستقر است.

معاون میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان اظهار داشت: ساماندهی آثار انجام شده و قطعات شکسته سفال ها جمع آوری، طراحی و گزارش نویسی شده و در چند مرحله کارهای حفاظتی و پیشگیرانه بیشتر انجام شده است.

وی گفت: یک ساماندهی سال گذشته انجام شد و قرار است در سالجاری نیز اگر اعتبار پژوهشی اختصاص یابد، بحث های حفاری و موارد کاوش را پیگیری کنیم.

وی افزود: یکی از کارهای خوبی که در منطقه اسپیدژ اتفاق افتاده، همکاری با نیروی انتظامی است که در حال حاضر مشکل خاصی در این منطقه وجود ندارد.

ارباب‌نیا بیان کرد: گورهای بسیاری در گورستان اسپیدژ برای کاوش باقی مانده که نیاز به یکسری نقشه برداری و کاوش های باستان شناسی دارد که اطلاعات بیشتری در حفاری‌های بعدی این منطقه به دست خواهد آمد.

 رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایرانشهر نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در ایامی که کاوش باستانشناسی در گورستان اسپیدژ انجام می شد، به دلیل اینکه چاله ها پر نشده بود، در یک برهه ای از زمان افراد سودجو اقدام به سرقت آثار تاریخی کردند که چند سال پیش قرار شد چاله ها پر شود.

عبدالحمید خدایاری گفت: هم اینک با ۲ مقوله گورستان و قلعه خراب شده‌ای در اسپیدژ رو به رو هستیم که هرکدام شماره ثبت ملی جداگانه‌ای دارند.

وی افزود: امسال پیگیر جذب اعتبار برای کاوش این منطقه هستیم تا مشکلات قبلی را نداشته باشیم و اگر چاله ای از قبل مانده پر شود تا بحث سودجویی از میان برود.

۹۹۲۳**۶۰۸۱