نمونه‌ زبانی روستاهای بالای ۱۰ خانوار کشور گردآوری می‌شود

فریار اخلاقی در تشریح فعالیت های صورت گرفته برای تکمیل این طرح گفت: سابقه‌ طرح ملی اطلس زبانی ایران به اوایل دهه‌ پنجاه و  گردآوری نمونه‌های گویشی از آبادی‌های کشور برمی‌گرددبه گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری،
استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری افزود: مبنای گردآوری، پرسش‌نامه‌ای بود که با هدف مستندسازی ویژگی‌های عمده‌ گونه‌های زبانی ایران در فرهنگستان زبان تهیه شده بود، مشتمل بر ۱۰۵ واژه و عبارت و ۳۶ جمله که گویشور در همراهی با فرد مصاحبه‌کننده، تک تک آن‌ها را به گویش خود دو بار تکرار می‌کرد و کل جلسه‌ هر مصاحبه بر یک روی نوار کاست ضبط می‌شد.  
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: هرچند این طرح در سال ۱۳۵۷ و در جریان تحولات زمان پیروزی انقلاب اسلامی متوقف شد، گنجینه‌ کاست‌های گردآوری‌شده باوجود چند بار جابه‌جایی بین ارگان‌های مختلف تا حد زیادی محفوظ ماند و سرانجام در اواخر دهه‌ هفتاد به سازمان میراث فرهنگی کشور تحویل داده شد.

 
 شناسایی گوناگونی زبانی ایران و ترسیم نقشه‌های زبانی 

به گفته اخلاقی، هدف طرح فرهنگساز، ضبط کاربرد واژه‌ها، عبارات و جمله‌های پرسش‌نامه از تمامی گونه‌های زبانی رایج در بخش‌های روستایی کشور ایران بود که با هدف شناسایی گوناگونی زبانی ایران و ترسیم نقشه‌های زبانی بازنمودی (display map) و در نهایت ترسیم اطلس زبانی کشور اجرا می‌شد.
وی افزود: این طرح گردآوری همزمان داده‌ها به صورت صوتی در میدان و آوانویسی نوارهای صوتی در مرکز را دنبال می‌کرد.  
وی گفت: در جریان گردآوری نمونه‌های گویشی در دهه‌  پنجاه، نمونه‌های گویشی برخی از استان‌ها از جمله استان خراسان بزرگ (شامل سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی) و استان سیستان و بلوچستان به طور کامل گردآوری شد، در برخی از استان‌ها از جمله استان کرمان و استان زنجان نیمه‌تمام ماند و در شماری از استان‌ها از جمله استان‌های گیلان، مازندران، آذربابجان غربی و آذربایجان شرقی آغاز نشد.   

امکان بهره‌برداری از گنجینه‌ گویشی گردآمده 
او افزود: با احیای طرح در دهه‌ ۱۳۸۰، با مدیریت علمی یداله پرمون، مقرر شد اقدامات صورت گرفته در قالب طرح فرهنگساز، فاز نخست از طرح اطلس زبانی ایران در نظر گرفته شود و با هدف ایجاد امکان بهره‌برداری از گنجینه‌ گویشی گردآمده در دهه‌ پنجاه و فراهم آمدن داده‌هایی قابل مقایسه از سراسر کشور، گردآوری از سایر مناطق کشور که تحت پوشش فرهنگساز قرار نگرفته بودند با همان رویه و با همان پرسش‌نامه در فاز جدید ادامه یابد.
اخلاقی تصریح کرد: علاوه بر آن، با توجیه‌های علمی، برنامه‌ریزی‌های لازم برای تبدیل‌کردن طرح به طرحی پویا و رایانه‌ای صورت گرفت که لازمه‌ آن دیجیتال کردن نمونه‌های گویشی و نگارش بسته‌برنامه‌ رایانه‌ای خاص طرح بود که هر دو در دستور کار قرار گرفت.  
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری،  مدیر علمی طرح اطلس زبانی ایران اظهار داشت: با این هدف، در سال‌های اولیه‌ دهه‌ هشتاد، گردآوری نمونه‌های گویشی از استان‌هایی که در طرح فرهنگساز گردآوری داده‌های زبانی در آن‌ها شروع نشده یا به اتمام نرسیده بود آغاز و استان‌های کرمان، مازندران، گیلان، لرستان و هرمزگان از جمله استان‌هایی بودند که در فاز جدید(پس از فرهنگساز فاز دوم در نظر گرفته می‌شود) گردآوری بخش‌هایی از داده‌های زبانی آن‌ها انجام شد.
او در ادامه با بیان اینکه در سال‌های ۸۳ و ۸۴ نسخه‌ اولیه‌  نرم‌افزار آماده شد تصریح کرد: برای استفاده از امکانات نرم‌افزار لازم بود فایل‌های صوتی موجود از گونه‌های زبانی با دقت زیاد با الفبای IPA آوانویسی رایانه‌ای شوند، برای این منظور حدود پانزده فارغ‌التحصیل رشته‌  زبان‌شناسی دوره دیده که به ظرایف آوانویسی مسلط بودند به آوانویسی داده‌های زبانی مشغول شدند که حاصل کار آوانویسی ۵۶۰۰ نمونه‌  زبانی است.  
اخلاقی با بیان اینکه طرح اطلس در سال ۱۳۸۶ در پی تحولات پیش آمده در پژوهشکده و پژوهشگاه میراث فرهنگی برای چند سال متوقف و در سال ۱۳۹۴ فاز جدید آن (فاز سوم و کنونی) آغاز به کار کرد تصریح کرد: این طرح در فاز جدید که ادامه‌  فازهای پیشین و مکمل آن‌ها است؛  مستندسازی، بررسی  و ترسیم نقشه‌های زبانی رایانه‌ای گستره‌ زبان‌های ایرانی  و غیرایرانی رایج در مرزهای جغرافیایی کشور ایران را دستور کار دارد.

 
از هر آبادی بالای 10 خانوار کشور یک نمونۀ گویشی 

استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری  با اشاره به اینکه در این طرح از هر آبادی بالای ده خانوار کشور یک نمونۀ گویشی از طریق مصاحبه زبانی و ضبط صدای گویشور گردآوری می‌شود گفت: سپس فایل‌های صوتی گردآمده در نرم‌افزار اطلس زبانی ایران در نقطه جغرافیایی خاص هر آبادی بارگذاری شده، با الفبای آوانگار بین‌المللی آوانویسی رایانه‌ای و نقشه‌های زبانی مناطق بررسی‌شده ترسیم می‌شود.
برای برنامه ریزی و شروع کار مجدد اطلس ملی زبانی ایران در فاز سوم، در گام اول دو اقدام «بازنویسی، ارتقاء و بهروزرسانی نرم افزار اطلس زبانی ایران» با توجه به تکنولوژی روز و رفع کاستی‌های آن و «ساماندهی گنجینه‌  صوتی و فیزیکی طرح» شامل فایل‌های صوتی، پرسش‌نامه‌ها و نوارهای کاست که نتیجه‌ آن  آگاهی دقیق از تعداد نمونه‌های گویشی موجود و نیز استان‌ها و مناطق نیازمند گردآوری بود انجام شد.
اخلاقی با بیان اینکه در این مرحله  نرم‌افزار طرح بازنویسی و قراردادی برای ساماندهی گنجینه‌  صوتی و فیزیکی طرح منعقد شد گفت: از مجری ساماندهی گنجینه‌  طرح خواسته شد علاوه بر مرتب سازی فایل های صوتی، هر فایل را مجدد بر اساس حروف اختصاری نام استان و شماره ویژهای که به هر گونه‌  زبانی اختصاص داده می‌شود نامگذاری کنند تا نام هر فایل به خودی خود تا حدی گویای طبقه گونه‌ زبانی مورد نظر باشد.

 فهرستی کامل از گویشهای طرح اطلس در محیط اکسل

او افزود: افزون بر آن قرار بر این شد که در قالب همین قرارداد، فهرستی کامل از گویش‌های طرح اطلس در محیط اکسل شامل نام گویش، کد گویش، تاریخ گردآوری، گردآورنده، گویشور، نام آبادی، شهرستان و استان ایجاد شود که این فهرست امکان جستجوهای متنوع را در مورد گویشهای موجود در گنجینه فراهم می کند.  
مدیر علمی طرح اطلس زبانی ایران با بیان اینکه در فاز کنونی همچنان با چالش حفظ و بهره‌برداری از نمونه‌های زبانی صوتی ارزشمند گردآمده در دو فاز پیشین روبه‌رو هستیم تصریح کرد: علاوه بر این، در صدد آنیم که نمونه‌های زبانی تمامی آبادی‌های بالای ده خانوار کشور را گردآوری و به گنجینه‌ طرح بیافزاییم.  
وی گفت: به منظور فراهم آوردن امکان بهره‌برداری و استفاده از داده‌های ارزشمند گردآوری‌شده در سال‌های قبل و با هدف ایجاد امکان مقایسه‌ داده‌های زبانی سراسر کشور، تصمیم بر این شد که همچنان از پرسش‌نامه‌  اولیه‌ طرح بهره ببریم و برای جبران نقایص و کاستی‌های آن، در هر آبادی پس از ضبط اقلام پرسش‌نامه، با ترغیب گویشور به بیان خاطره، داستان کوتاه، رسوم خاص آبادی و غیره، گفتار آزاد وی را نیز که حاوی اطلاعات زبان‌شناختی بیشتری از گونه‌ی زبانی رایج در روستا است گردآوری کنیم.

  
اجرای فاز سوم طرح اطلس زبانی ایران 

وی اظهار داشت: در اجرای فاز سوم طرح اطلس زبانی ایران این نتیجه به دست آمد که برای پیشبرد طرح و بازده‌  مشخص داشتن آن لازم است برخلاف گذشته که در گردآوری داده‌های زبانی و نیز آوانویسی در گستره‌ کشور به صورت پراکنده فعالیت شده بود، توجه را به تدوین اطلس‌های استانی معطوف کرد و از استان‌ها بخواهیم در تدوین اطلس استان خود مشارکت داشته باشند.
او گفت: در خرداد ۱۳۹۵ از طریق مکاتبه با مدیران ادارات کل میراث تمام استان‌ها ضمن معرفی طرح اطلس زبانی ایران خبر از برنامه‌ریزی برای آغاز فاز جدید آن دادیم و درخواست کردیم که هر استان با اعلام فعالیت‌های صورت گرفته در خصوص تدوین اطلس زبانی در استان،   نماینده یا رابطی ترجیحاً آشنا به حوزه‌  زبان‌شناسی جهت هماهنگی در تدوین اطلس زبانی استان به پژوهشکده معرفی کند.  
این پژوهشگر افزود: در مهرماه ۱۳۹۵، در پژوهشکده‌ زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون، به منظور تربیت نیروی انسانی متخصص و افزایش سطح آگاهی‌های تخصصی در این زمینه، کارگاهی سه روزه تحت عنوان «کارگاه آموزشی اطلس زبانی ایران» با حضور متخصصان، نمایندگان، رابط‌های استانی و نیز داوطلبان آزاد همکاری با طرح اطلس برگزار و در پایان، از نسخه‌ به‌روزرسانی‌شده‌ نرم‌افزار اطلس زبانی ایران رونمایی شد.  

گردآوری داده‌های زبانی از استان لرستان

وی خاطرنشان کرد: پس از برگزاری کارگاه، آگاهی و  علاقه‌مندی استان‌ها به مشارکت در تدوین اطلس زبانی به طور چشمگیری افزایش یافت و تمایل استان‌ها به گردآوری نمونه‌های گویشی و نیز آوانویسی داده‌های زبانی در نرم‌افزار اطلس بیشتر شد.  
او گفت : در حال حاضر گردآوری داده‌های زبانی از استان لرستان در حال انجام است و با استان‌های گلستان، چهارمحال و بختیاری، تهران، البرز و هرمزگان برای آغاز یا تکمیل گردآوری مذاکره شده است.   

 تدوین اطلس زبانی استان کرمان 

اخلاقی گفت: در زمینه «تکمیل پایگاه داده‌های اطلس زبانی ایران از طریق آوانویسی تفصیلی و تدوین اطلس‌های استانی» تدوین اطلس زبانی استان کرمان از طریق ورود آوانوشته‌های نمونه‌های زبانی گردآمده از این استان در نرم‌افزار اطلس زبانی ایران رو به اتمام است و در سه استان خراسان جنوبی، سمنان، و لرستان تدوین اطلس با آوانویسی تفصیلی نمونه‌های هر استان از چند ماه قبل آغاز شده و برای تدوبن اطلس زبانی استان اصفهان به تازگی قراردادی منعقد شده است.  
مدیر علمی طرح اطلس زبان ایران  با بیان اینکه نرم‌افزار اطلس زبانی ایران از ابتدا به طور خاص برای اطلس زبانی ایران نوشته شده و به تازگی با توجه به فناوری‌های رایانه‌ای نو به‌روزرسانی شده است، افزود: در این نرم‌افزار که با الفبای آوانگار بین المللی سازگار است، آوانوشته‌  پاسخ‌های هر گویشور به تک تک اقلام زبانی موجود در پرسش‌نامه (۱۰۵ واژه و عبارت و ۳۶ جمله)، با الفبای IPA  هر یک در جدولی مجزا تایپ می‌شود و پس از ورود آوانوشته‌ها و تکمیل پایگاه داده‌های تفصیلی یک منطقه یا کل کشور، نرم‌افزار با توانایی رسم خودکار نقشه های زبانی رنگی می‌تواند به مثابه ابزاری کارآمد برای تولید نقشه‌های زبانی، مطابق موضوع مورد پژوهش کاربر عمل کند.