بررسی نشاط در جامعه ایران و عقلانیت مدرن

در گزارش زیر گزیده ای از مهمترین نشست های پژوهشی از بازه زمانی ۲۶ مرداد تا یکم شهریور ۱۳۹۸ خورشیدی آمده است.

نشاط در جامعه ایران و راهکارهای ارتقای آن

نشست تخصصی نشاط در جامعه ایرانی با نگاه به تولیدات سینما و تلویزیون در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

کمال تبریزی کارگردان سینما عضو صدور پروانه نمایش سینمایی وزارت ارشاد بودن و از طرفی توقیف شدن فیلم خودش را جزو تناقض های موجود در جامعه می داند.

تبریزی در خصوص فیلم مارمولک گفت: این فیلم در زمان حاضر امکان نمایش در کشور را ندارد و هنوز هم این فیلم با وجود تمام صحبت هایی که در محافل مختلف در مورد آن می شود و بعد از گذشت سال ها به رغم اینکه نظرات مخالفین این فیلم هم عوض شده است و فیلم مارمولک را تاثیرگذار و شاخص می دانند، اگر در وزارت ارشاد تقاضای نمایش را برای آن داشته باشم، امکانش برای نمایش در سینماها نیست.

او در توضیح بیشتر سخنانش در خصوص دوگانگی های موجود در جامعه مثال هایی می زند. مثلا چیزهایی که در جلسه های خصوصی می بینیم به صورت رسمی و از تریبون جامعه و به صورت کلی و عمومی نمی توانیم شاهد باشیم. به عبارت دیگر ما یک زندگی خصوصی و شخصی پیدا کرده ایم و یک زندگی اجتماعی که این دو زندگی کاملا متنافر شده است. انگار این امر به عنوان یک پدیده طبیعی درآمده است و مردم ما هم به این تنافر زندگی ها عادت کرده اند.

محمود گلزاری روانشناس وضعیت جامعه را  از نظر نشاط و شادی مطلوب ارزیابی نمی کند.

از نظر گلزاری این ارزیابی نه چندان مطلوب را نه تنها آمارهای بین المللی مثل گالوپ و سازمان جهانی بهداشت دارند که نتایج  پژوهش های داخلی و مستندات علمی کشور هم همین را بیان می کنند. مثل گزارشی که در مجله علمی پزشکی انگلیسی زبان فرهنگستان علوم پزشکی ایران که در شماره ۲۰۱۷ گزارش مفصلی به عنوان «روند های سلامت ایرانیان ۱۵ سال و بزرگتر بین سال های ۱۹۹۹ تا  ۲۰۱۵»  را منتشر کرده است.

این روانشناس می گوید: بر اساس این گزارش در سال ۲۰۱۵ حدود ۴ . ۲۳ کل جمعیت ایران دارای ناراحتی ها و مشکلات عصبی و روانی بودند. ۶ . ۲۷ درصد زنان و ۲. ۱۹ درصد مردان کشور این ناراحتی ها را داشتند. همچنین  میزان روان رنجوری زنان ۶ . ۱ درصد و در مردان ۴ .۴ درصد از ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۵ افزایش یافته است. یعنی مردان سه برابر بیش از زنان در این سال ها دچار مشکل شدند.

تحقیقات نشان داده است که ۲۲.۳ درصد متاهل ها و حدود ۴۱ درصد کسانی که همسر فوت کرده یا جدا شده داشته اند دچار ناراحتی های روانی هستند. افراد سالمند ۶۵ سال به بالا بیش از سایر گروه ها حدود ۴۳.۵ درصد دچار اختلال روانی می شوند. روستاییان بیش از شهرنشینان و بیسوادان بیش از باسوادان با مشکلات روانی دست و پنجه نرم می کنند.

گلزاری از پنج استان که درصد مشکلات روانی ساکنان آن بیشتر از دیگر استان های دیگر است هم سخن می گوید منتها نامی از این استان ها به میان نمی آورد و معتقد است که اگر خبرش پخش شود اهالی آن استان ها ناراحت می شوند.

رضا رفیع طنز پرداز اظهار داشت: ما در این جلسه از چیزهایی (شادی و نشاط) می خواهیم صحبت کنیم که عین نان شب واجب است و اگر جامعه شادی نداشته باشد در همه مسیرها  دچار نقص و بیماری می شود.  الان من چه بگویم؟ بگویم نشاط چیز خوبی است!؟ این را که همه می دانند.  شما بگویید چه کنیم که الان دچار نشاط افزون شویم و بتوانیم سالم زندگی کنیم؟

شادی و نشاط آنقدر در زندگی ها مهم است که حافظ با وجود اینکه به تاثیر شعرش ایمان دارد اما در جایی از همین شعرش مستاصل می شود و می گوید؛  کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد. یعنی اگر نشاط نداشته باشم و غمگین باشم  نمی توانم شعری بگویم که امروز از غزلیاتم لذت ببرید. این حافظ است چه برسد به بقیه.

رفیع به گرفتاری های مردم اشاره می کند و معتقد است که امثال  حافظ  ومولانا هم اگر در عصر فعلی زندگی می کردند، نمی توانستند با این مشکلات شعرهایی به این زیبایی بسرایند. آنها به دنبال تمرکز بودند واین تمرکز درحالی روی می دهد که تامین باشیم و احساس خوشبختی کنیم و احساس ناامنی نکنیم و در این حالت است که می توان اثری هنری خلق کرد.

مردم، انسان شناسی با رویکرد آسیب شناختی، درباره وضعیت کنونی مردم شناسی در کشور

نشست مردم، انسان شناسی با رویکرد آسیب شناختی، درباره وضعیت کنونی مردم شناسی در کشور در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری برگزار شد.

حسین میرزایی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه برای بررسی بهتر وضعیت مردم شناسی در ایران نیازمند شناخت کافی از وضعیت علوم اجتماعی و علوم انسانی در سطح وسیع هستیم، تصریح کرد: متاسفانه وضعیت رشته علوم انسانی در کشور ما مطلوب نیست و ریشه اصلی این عدم موفقیت را باید در نبود دیدگاه روشن از سوی مسئولان کشور جستجو کرد.
در جامعه ما هنوز مساله علوم انسانی شفاف‌سازی نشده که این موضوع در کشورهای خارجی برعکس است و آنها در این رشته به شفاف سازی‌های خوبی رسیده‌اند.

نداشتن توجه به رشته‌های علوم انسانی، علوم اجتماعی و مردم شناسی تبعات خوبی در کشور نداشته و ندارد و آن‌طور که باید این رشته‌ها در کشور توسط دست اندرکاران معرفی و عرضه نشده است.

با توجه به عدم ترسیم چشم‌انداز روشن برای رشته‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی به خصوص مردم‌شناسی، مشکلات و مساله‌های ما در کشور بیش از گذشته افزایش می‌یابد.

طی ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر، نگاه خاصی به این رشته‌ها در کشور شده اما کافی نیست چرا که در کشورهای دیگر می‌بینیم که این رشته‌ها جزو بهترین رشته‌هایی هستندکه با زندگی و فرهنگ مردم سر و کار داشته و تا حتی روانشناسی را هم دخالت داده است.

کشور ما یک انقلاب اجتماعی را پشت سر گذاشته است اما آنطور که باید آثار قابل توجهی از جمله تحلیل، توصیف، فیلم و دیگر آثار را در این باره نمی‌بینیم، این در صورتی است که در کشوری چون فرانسه، شاهد تولید آثار مختلفی از سوی مردم شناسان و دست اندرکاران رشته‌های علوم اجتماعی و علوم انسانی هستیم که به انقلاب خود بعد از ۳۰۰، ۴۰۰ سال قبل پرداخته‌اند.

۲۸ مرداد؛ واکاوی یک رویداد تاریخ‌ساز

نشست ۲۸ مرداد؛ واکاوی یک رویداد تاریخ‌ساز در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

فریدون مجلسی دیپلمات سابق کشورمان با یادآوری واقعه ۲۸ مرداد، سوال کلیدی بحث خود را مطرح کرد و اظهار داشت: آیا خود مصدق در سقوط دولت خود نقشی داشت؟

مترجم کتاب «فروپاشی»، رویداد ملی شدن صنعت نفت را صرفاً مسأله‌ای اقتصادی ندانست و از کشورهایی نام برد که با وجود نداشتن رهبری کاریزماتیک و محبوب چون مصدق اما خیلی پیش‌تر از ایران موفق شده بودند به استقلال نفتی برسند.

وی به نقش عوامل خارجی در جلوگیری از ملی شدن نفت اشاره کرد و ۲ قطبی شدن جهان در جریان جنگ سرد را مانعی اصلی در برخورداری ایران از سهمی بیش از پنجاه درصد معرفی نمود.

مجلسی در ادامه به فضای سیاسی کشور تا پیش از روی کار آمدن مصدق اشاره کرد و مخالفت‌های گسترده‌ای که با رضاخان بر سر عملکرد او را در برچیدن بساط خان‌ها، باسواد نمودن دختران و از همه مهمتر کشف حجاب شده بود به عنوان عامل اصلی فشار طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ برای برچیدن نظام پادشاهی در ایران معرفی کرد.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: امروز با تعداد زیادی اسطوره‌سازی‌ها که به نفع مصدق هم نیست مواجه هستیم. مصدق به یکباره ارتش را از افسران رضاشاهی تهی کرد. این افسران هم تمایلات ضدکمونیستی داشتند و هم منافع شخصی خود را دنبال می‌کردند و دوست داشتند در قدرت بمانند. با رفتار مصدق این گروه از افسران به زاهدی متوسل شدند و از او دعوت کردند تا فرمانده آنها شود. این بزرگترین خطای مصدق در برخورد با ارتش بود.

حزب توده که بعد از واقعه ۱۵ بهمن و سوءقصد به شاه فعالیتش غیرقانونی اعلام شده بود در این دوره به عنوان حزبی طرفدار آزادی معرفی شد و بسیاری از محکومین طرفدار این حزب از زندان آزاد شدند. در مجموع چنین اقداماتی زمینه پیوستن افسران باسابقه به کودتاگران را مهیا کرد و در نهایت موجب سرنگونی مصدق شد. هرچند این کودتا موجب روی کار آمدن یک نظام نیمه‌قانونی بر علیه یک نظام نیمه قانونی دیگر بود.

داوود هرمیداس باوند استاد دانشگاه تهران با اشاره به نقش دیوان‌سالاری در حیات سیاسی و استمرار فرهنگی کشورمان طی قرون متمادی، خلأ بزرگ دوره قاجاریه را نبود این گروه سیاسی بانفوذ و موثر در روند تحولات سیاسی و رویدادهای تاریخی کشور دانست.

در سال ۱۹۴۵ کنفرانس انرژی در واشنگتن برگزار شد. آمریکا در این کنفرانس پیشنهاد داد که بسیاری از امتیازاتی که تا پیش از این به کشورهای بزرگ جهت بهره‌برداری از منابع طبیعی کشورهای کوچک‌تر داده شده بود ملغی شد. بعد از جنگ جهانی اول بسیاری از این امتیازات میان کشورهای پیروز جنگ تقسیم شده بود و حتی آمریکا سهم ۲۵ درصدی داشت و حالا پس از پایان جنگ جهانی دوم آمریکا مثل گذشته خواهان امتیازات مشابهی بود اما انگلستان با آن مخالف بود. بعد از ملی کردن نفت در ایران شرکت‌های آمریکایی که با شرکت‌های انگلیسی مشارکت داشتند و تحت عنوان هفت خواهران شناخته می‌شدند از خرید نفت ایران سر باز زدند. در این زمان هنوز شوروی بخشی از خاک ایران را تحت اشغال خود داشت. مجلس مصوبه‌ای را تصویب کرد و قراردادی تحت عنوان گس گلشائیان منعقد گردید که براساس آن به جای قیمت ۴ شیلینگ به ازای هر تن نفت برای ایران، پیشنهاد ۶ شیلینگ را مطرح کرده بود. وقتی این قرارداد در مجلس پانزدهم مطرح گردید عده‌ای از نمایندگان با نطق‌های طولانی مدت اجازه ندادند که تصویب شود. بنابراین با پایان عمر مجلس قرارداد گس گلشائیان رد شد و زمینه ملی شدن صنعت نفت ایران مهیا گردید.

جواد امامی که تصور می‌کرد مصدق از پذیرش مسولیت در این شرایط خودداری خواهد کرد پیشنهاد داد که مسولیت بررسی ملی شدن صنعت نفت ایران را بپذیرد که مصدق نیز آن را پذیرفت. استالین که فکر می‌کرد انگلستان یک امپریالیسم رو به افول است و آمریکا در حال قدرت گیری است با جایگزین شدن آمریکا به جای انگلیس در منطقه مخالف بود و از حفظ وضع موجود دفاع می‌کرد تا آمریکا قدرت نگیرد. در این وضعیت حزب توده که از روسیه فرمان می‌گرفت با مصدق و ملی کردن نفت مخالفت می‌کرد و حتی او را مصدق‌السلطنه معرفی می‌کردند. آنها در مدیریت دکتر مصدق کارشکنی می‌کردند. با مرگ استالین این شرایط نیز تغییر کرد و سلف او با آمریکا رابطه بهتری داشت. بنابراین جواب این پرسش که چرا مصدق مجلس را منحل کرد دقیقاً به این دخالت‌های خارجی و اعمال نفوذ در مجلس توسط این قدرت‌ها برمی‌گشت. آنها سعی داشتند طرح ملی کردن نفت را از طریق نیروهای وابسته بایکوت کنند.

 امیر طیرانی نویسنده و محقق ضمن انتقاد به صحبت مجری برنامه که به نقش آمریکا در آن مقطع و تا پیش از کودتا به عنوان یاریگر و بی‌طرف در ماجرای ایران اشاره کرده بود، برخی شواهد تاریخی را برای رد این نظریه و دشمنی آشکار امریکایی‌ها با مصدق و ملی کردن نفت یادآور شد.

طیرانی گفت: انگلیسی‌ها خواهان این مسأله بودند که کنترل صنایع نفت در اختیار خودشان باشد اما اگر ایرانی‌ها پافشاری نمایند به طور ظاهری ملی شدن نفت را بپذیرند. بنابراین مسأله اصلی کنترل بود که انگلستان به هیچ وجه حاضر به اعطای این امتیاز نبود. همزمان با انجام مذاکرات میان طرفین، انگلیسی‌ها شروع به زمینه‌چینی برای انجام کودتا علیه دولت مصدق کردند. تا سال پیش از کودتا درآمد طرف انگلیسی از فروش نفت ایران سالانه ۶۲ میلیون لیره استرلینگ بود و سهم ایران تنها ۹ میلیون لیره استرلینگ!

شروین وکیلی جامعه‌شناس و تاریخ‌پژوه از تاریخ به عنوان چیزی که ما در اکنون آن را حمل می‌کنیم یاد کرد و آنچه ما را هیجان‌زده می‌کند مربوط به اکنون دانست.

وکیلی بیان داشت: سیستم‌های پیچیده، روش‌شناسی مخصوص خود دارند که در مورد پدیده‌هایی این‌چنین می‌توان آنها را از چهار لایه‌ی زیستی، روانی، اجتماعی و فرهنگی کاوید و دید که در هر سطح چه تخولاتی رخ داده است و سپس داوری کرد. ۲۸ امرداد نیز از جمله رویدادهای پیچیده است بنابراین واکاوی آن نیازمند روش‌شناسی خاص آن است. سیستم‌های پیچیده را می‌توان طبقه‌بندی نمود یا در مورد آنها به طور مستقل طرح پرسش نمود. بگو مگوی هیجانی چیزی عاید ما نمی‌کند. ما با سطوح متفاوتی از پدیدارها روبرو هستیم که خیلی از آنها قواعد متفاوتی دارند.

صادق زیباکلام استاد دانشگاه در آغاز سخنرانی خود با ذکر نام ۲ تن از چهره‌های سیاسی کشورمان در جریان ۲۸ مرداد، دکتر محمد مصدق و حسین فاطمی آنها را شیران خدا نامید.

زیباکلام دشمنی آمریکا با ملی شدن صنعت نفت ایران را یک مفروضه نادرست دانست و افزود: روایت امروز این است که آمریکایی‌ها شمشیر از رو بسته بودند اما این طور نبود. آمریکا در آغاز تلاش کرد که مصالحه‌ای میان ایران و انگلستان صورت گیرد که نُرم آن روی ۵۰-۵۰ بود. دکتر مصدق معتقد بود که انگلیسی‌ها بایستی در خدمت ایران فعالیت کنند و در استخدام دولت ایران باشند. فرمول دیگری که امریکا پیشنهاد کرد به عنوان آخرین فرمول این بود که هر دو طرف بحث مالکیت را کنار بگذارند، زیرا ایران حساسیت داشت که انگلستان بپذیرد که نفت مال ایران است اما انگلیسی‌ها می‌گفتند ما با شما قرارداد داریم. در این فرمول با توجه به اینکه دو سال بود که پالایشگاه آبادان تعطیل شده بود در ابتدا آن را راه‌اندازی کنند. یک مقدار از سود به ایران داده می‌شد و یک مقدار نیز به کسانی که آنجا مشغول بکار بودند پرداخت می‌گردید. بانک جهانی به عنوان میانجی ایران و انگلستان و تحت حق‌العمل‌کاری یک مقدار از فروش نفت دریافت می‌کرد. اما مصدق می‌گفت ما حاضریم که ابتدا خسارت بدهیم، اما واقعا هیچ کسی از طرفداران دکتر مصدق نپرسید که چرا مصدق این فرمول را نپذیرفت؟ خیلی‌ها معتقدند که مصدق با این طرح موافق بود اما به دلیل ملاحظات سیاسی مانند مخالفت‌های توده‌ای‌ها و کاشانی‌ها که با پذیرش این فرمول او را خائن خطاب می‌کردند، از پذیرش آن خودداری کرد. از این زمان به بعد آمریکایی‌ها با مصدق چپ افتادند و همین مسأله هم باعث سقوط دولت وی شد. خود آمریکا و انگلستان پذیرفتند که کودتای ۲۸ مرداد توسط آنها صورت گرفت اما بدون اینکه حتی یک سرباز در خاک ایران پیاده کنند این کار انجام شد.

عقلانیت مدرن و فقه؛ چالش‌ها و راهکارها

مناظره علمی عقلانیت مدرن و فقه؛ چالش‌ها و راهکارها در پژوهشکده ثامن مشهد برگزار شد.
حسین واله عضو هیات‌علمی گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی برخی فتاوای فقهی را غیرقابل اجرا یا ناعادلانه خواند و درباره دلیل صدور آن‌ها گفت: بیشتر مبانی کلامی و اصولی در استنباط کارایی واقعی ندارند؛ مبادی کلامی، تفسیری و اصولی به مدرنیته ربط ندارد و اجتهاد معاصر به این موضوع توجهی ندارد که تغییراتی به دست مدرنیته در زندگی و مناسبات انسانی امروز پدید آمده است.

مدرنیته در گام نخست تقسیم کار اجتماعی جدیدی را معرفی می‌کند که تقسیم کار اجتماعی پیشامدرن را از بین برده است. پیدایش تقسیم کار ناشی از این امر است که عاملی وارد روابط انسانی به اسم انرژی ماشین شده است؛ پدید آمدن این امر نتایجی را به‌دنبال داشته که شامل جایگزین شدن نیروی کار جدید به جای نیروی انسانی است.

یکی دیگر از تأثیرات مدرنیته این بود که نهادها و مؤسسات اجتماعی که با تولد بشر متولد شدند در اثر پدیده مدرنیته تفکیک و در عین حال تخصصی شدند و تأثیر مهم دیگر این بود که هاله‌های مفهومی و معنایی که مفاهیم و واژه‌ها داشتند تمایز مفهومی پیدا کردند که از همان سنخی است که در زبان وجود دارد.

واله عنوان داشت: جنبه سخت‌افزاری مدرنیته به معنای تحولات فیزیکی عینی که در حیات انسانی پدیدار شده، جهانی است و غرب و شرق نمی‌شناسد، اما جنبه نرم‌افزاری جهانی نیست و بومی است. تبیین وضعیت فکری و علمی در تاریخ و سنت با مفاهیمی که برای تبیین همین پدیده در اروپا ساخته شده، نادرست است چراکه آن مفاهیم تبیین‌کننده فکت‌هایی هستند که در جاهای دیگر وجود ندارند.

بسیاری از وجوه مدرنیته و حیات مدرن حتی همین ارزش‌های مدرن در دنیای امروز برقرار است و انسان‌ها با همان الگو زندگی می‌کنند، اما مدل فکر آنان نیست؛ مثل چین، ژاپن و کره‌جنوبی که سخت‌افزار مدرنیته در آنجا عمل خود را انجام داده است و مدل اقتصادی و تولیدی کاملاً متحول شده، اما مفاهیم انسان‌گرایانه مطلقی که در اروپای قرن هجدهم تولید شد در این کشور نیست و مفاهیم سنتی خود را بازسازی و با آن‌ها زندگی می‌کنند و بسیاری از آن‌ها اخلاق دینی دارند.
ابوالقاسم فنایی مدرس دانشگاه مفید با بیان اینکه جنبه‌های مورد نظر واله بیشتر سخت‌افزاری است، بر جنبه‌های نرم‌افزاری مدرنیته تاکید کرد و توضیح داد: در مدرنیته ما با یک علم و فلسفه جدید سروکار داریم که نحوه نگرش ما به جهان هستی و نیاز انسان به دین و جایگاه انسان در عالم و رابطه دنیا و آخرت را زیر سؤال برده است. فقه سنتی ما یک‌سری پیش‌فرض‌های کلامی و فلسفی دارد که آن پیش‌فرض‌ها در اثر تحولات نرم‌افزاری مدرنیته زیر سؤال رفته است.

بعضی از احکام شرعی که احساس می‌شود با عدالت سازگاری ندارد یا قابل اجرا نیستند در واقع منشأ و اصل آن‌ها به همین تعریف‌های متفاوت در گذشته و حال از این مفاهیم برمی‌گردد؛ اگر بخواهیم به‌دنبال راهکارهایی باشیم که به لحاظ نظری و عملی موجه، پذیرفتنی و در عین حال قابل اجرا باشند و اجرای آن‌ها پیامد غیرقابل قبولی به همراه نداشته باشد، نیاز است تا پیش‌فرض‌های فقه را اصلاح کنیم. در واقع تحولاتی که در مدرنیته صورت گرفته است فقط در عالم بیرونی و در زبان نیست بلکه در ذهنیت و نحوه نگرش انسان و در فلسفه و علم وجود داشته است.
اگر بخواهیم راه‌حل را به شکل «مقاصدی» بیان کنیم، احکام شریعت را باید از مقاصد تفکیک کرد و بگوییم احکام شریعت را در جهت مقاصد شریعت می‌خواهیم بفهمیم. در اینجا داشتن یک تصویر جامع و کامل از عقلانیت نیاز است.