رونق داروهای شیمیایی و بیولوژیک، نقش و اهمیت گیاهان دارویی در تامین سلامت بشر را به حاشیه راند اما در گذر زمان استقبال از گیاهان دارویی با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو شده و به نظر می‌رسد مردم رویکردی مجدد به سمت داروهای گیاهی دارند.
زمانی‌که قانون ابن‌سینا را در غرب به آتش کشیده شد و ادعا بر این بود که شیمی، مولکول و فیزیولوژی شناخته شده نوعی بدفهمی از طب رواج یافت و زمان نشان داده که طب مدرن توانایی حل بسیاری از مشکلات بشر را ندارد و اکسیر سلامت در قلب طبیعت نهفته است.
حدود ۵۰ درصد از داروهای تولیدشده در جهان، منشاء طبیعی دارند که با تغییراتی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند و این‌درحالی است که نیمی از آن‌ها از منابع معدنی، حیوانی و باکتریایی به،دست می‌آید و نیمی‌دیگر منشاء گیاهی دارد.
به عنوان مثال، تمام هورمون‌های مصرفی گیاهی هستند و از گیاهان مختلفی نظیر سیب‌زمینی مکزیکی، شنبلیله و غیره به‌دست می‌آیند و ترکیباتی مثل وین‌بلاستین و وین‌کریستین که در زمره داروهای ضدسرطان رده‌بندی می‌شوند از گیاه استحصال شده و یا گلیکوزیدهای قلبی از جمله این گروه داروها محسوب می‌شوند.
گیاهان دارویی به دلیل ماهیت طبیعی و وجود ترکیبات همولوگ دارویی در کنار هم، با بدن سازگاری بهتری دارند و به‌طور معمول فاقد عوارض ناخواسته هستند، لذا به خصوص در موارد مصرف طولانی و در بیماری‌های مزمن مناسب هستند.
بیشترین داروهای مصرفی در سال ۱۳۸۰ با شمارگان حدود۶ و ۶ دهم میلیارد عدد مربوط به ناراحتی‌های اعصاب و روان است که دارای عوارض ناخواسته متعددی هستند، درحالی‌که به‌راحتی می‌توان بخش قابل‌توجهی از آن‌ها را با داروهای گیاهی جایگزین کرد.
به گفته کارشناسان پهنه کشور ایران با دارا بودن اقلیم متنوع و تفاوت دمایی بالا از ظرفیت مناسبی برای کشت، تولید و صادرات این گیاهان برخوردار است که با وجود این ظرفیت ها سهم اندکی از بازار بزرگ این بخش را به خود اختصاص داده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی گفت: حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از ۶۰ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۶ به ۱۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ افزایش یافته است و بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی در سال ۲۰۵۰ گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود پنج هزار میلیارد دلار خواهد رسید.
«علی اصغر زارعی» افزود: با توجه به استقبال ازگیاهان دارویی، سرمایه در گردش بازار جهانی گیاهان دارویی حدود ۱۲۳ میلیارد دلار برآورد شده که در مقایسه آن با رقم کل تبادلات جهانی فرش که سالانه حدود پنج میلیارد دلار است و جای بسی تامل دارد که بهای لازم به جایگاه گیاهان دارویی در محاسبات اقتصادی و زیست محیطی داده نشده است.
وی ادامه داد: وجود ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهان در ایران، برخورداری از ۳۰۰ روز آفتابی در سال، اختلاف دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتیگرادی میان سردترین و گرمترین نقطه در کشور شرایط مساعدی به لحاظ بهره‌مندی از یک شرایط اکولوژیک منحصربه‌فرد را برای رشد و نمو گیاهان دارویی در ایران را مهیا کرده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی خاطرنشان کرد: با توجه به غنای پوشش گیاهی( ایران در زمره هشت کشور برتر دنیا از نظر تنوع گیاهی )، وجود گیاهانی که از لحاظ دارویی اهمیت داشته و تاکنون شناخته شده اند بی اندازه در خور توجه است.
زارعی گفت: کمتر گیاه دارویی در دنیا وجود دارد که همان گونه یا گونه های مشابه آن در ایران نداشته و یا اینکه محیط مناسب برای رشد و تکثیر آن در کشور مجود نداشته باشد و جالب تر اینکه برخی گونه ها مثل باریجه و گلپر در دیگر نقاط دنیا یافت نمی‌شوند.
وی یاد آور شد: محصول به‌دست آمده از ۲۰۵ هزار هکتار سطح زیر کشت گیاهان دارویی کشور(شامل ۶۸ هزار هکتار گیاهان دارویی، ۱۱۳ هزار هکتار زعفران، ۲۴ هزار هکتار گل محمدی)، بخش اعظم آن به مصرف داخل رسیده و تنها میزان کمی از آن صادر می‌شود.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی ادامه داد: ارزش صادرات گیاهان دارویی در سال گذشته حدود ۳۰۰ میلیون دلار بوده که عمده صادرات آن به صورت ماده خام از کشور خارج شده است.
زارعی افزود: عمده صادرات گیاهان دارویی ایران در سال‌های اخیر زعفران، زیره، خاکشیر، انواع صمغ، ریشه شیرین بیان، کتیرا ، حنا و سدر بوده است در صورتی که کشورهایی مانند هند با فرآوری برخی گیاهان دارویی ایران از جمله کتیرا ارزش افزوده ۱۱ برابری را از آن خود می‌کنند.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی اظهار داشت: بیش از ۳۰۰ شرکت دارویی کشور در زمینه گیاهان دارویی فعالیت دارند و با وجود این شرکت‌ها تنها ۱۵ درصد سبد دارویی در کشور به داروهای گیاهی اختصاص یافته و در قیاس با سهم ۷۰ درصدی از این بخش باید سیاست‌ها بازنگری شود.
زارعی، ایران را رویشگاه اصلی بسیاری از گونه‌های دارویی باارزش دانست و گفت: گیاهان دارویی کشور در دنیا از لحاظ کشت، تولید، فرآوری و محصولات نهایی جایگاه برجسته‌ای دارد.
وی سودآوری بالا در مقایسه با سایر محصولات زراعی و ارزش افزوده مطلوب نسبت به سایر تولیدات زراعی را از جمله شاخص‌های گیاهان دارویی دانست و افزود: با توجه به نیاز آبی کم، این گیاهان از قابلیت کشت در اکثر شرایط محیطی به‌خصوص دیم برخوردار هستند.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی خاطرنشان کرد: تولید خوراک خام برای صنایع فرآوری دارویی، بهداشتی، آرایشی، ایجاد اشتغال ثابت و موقت،درآمدزایی بالای ارزی، جلوگیری از خروج ارز برای خرید داروهای خارجی، کاهش وابستگی و رونق‌بخشی به کار صنایع تبدیلی و دارویی و حوزه بسته‌بندی و فرآوری از دیگر مزایای توجه به توسعه کشت گیاهان دارویی در کشور است.
زارعی اظهار داشت: استان مرکزی با مساحت ۲۹ هزار و ۵۳۰ کیلومترمربع از شمال به استان‌های تهران و قزوین، از مغرب به استان‌های همدان ، از جنوب به استان‌های اصفهان و لرستان و از شرق به استان‌های قم و اصفهان متصل است و اکنون در تمامی شهرستان‌های آن گیاهان دارویی برحسب اقلیم کشت می‌شود.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی گفت: یک‌هزار و ۵۷۲ هکتار از اراضی استان زیرکشت گیاهان دارویی در ۳۰۲هکتار، گل محمدی در ۹۹۰هکتار و زعفران در ۲۸۰هکتار است.
زارعی افزود: سالانه ۴۴۸ تن انواع گیاهان دارویی شامل آویشن، مریم گلی، مرزنجوش، زوفا، نعناع فلفلی، اسطوخدوس، رزماری، گل گاوزبان، بابونه، کاسنی، زیره سبز، کدوی پوست کاغذی، بومادران و سرخارگل در استان مرکزی تولید می‌شود.
وی ادامه داد: از مجموع اراضی زیر کشت محصول زعفران در این استان ۲۰۲ هکتار بارور و بقیه غیربارور است و سالانه ۸۲۰ کیلوگرم محصول زعفران در این اراضی تولید شده و متوسط عملکرد استان در هر هکتار حدود چهار کیلوگرم است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی خاطرنشان کرد: تا کنون بیش از یک‌هزار و ۲۰۰ گونه گیاهی در عرصه های منابع طبیعی در استان شناسایی و جمع‌آوری شده است.
زارعی افزود: از سال ۷۳ تا کنون، ۳۷ طرح بهره‌برداری محصول کتیرا و باریجه در سطح ۱۰۲ هزار و ۷۸۵ هکتار صادر شده است.
وی ادامه داد: قرارداد ۲۱ طرح در سطح ۵۳ هزار و ۸۵۸ هکتار مربوط به گیاه باریجه و ۱۶ طرح در سطح ۴۸ هزار و ۹۲۷ هکتار مربوط به محصول کتیرا با متقاضیان برای بهره‌برداری منعقد شده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی اظهار داشت: تولید و تامین نهاده‌های مورد نیاز، افزایش سطح و تولید در عرصه های زراعی و منابع طبیعی، گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی و ایجاد و توسعه بازار و برند سازی در قالب سازمان های تعاونی و خصوصی وشرکت های دانش‌بنیان از جمله اهداف سازمان جهاد کشاورزی استان برای کشت گیاهان دارویی است.
زارعی گفت: کشت گیاهان دارویی در ۹۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان مرکزی شامل توسعه گیاهان دارویی آبی در ۶۲۵ هکتار، توسعه گیاهان دارویی دیم در ۹۹ هکتار، توسعه زعفران در ۴۰ هکتار، توسعه گل محمدی آبی در ۱۰۰ هکتار و توسعه گل محمدی دیم در ۳۶ هکتار از جمله برنامه‌های سازمان جهاد کشاورزی در سال جاری است.
وی، کشت گل محمدی، زعفران، بادرنجبویه، گل گاوزبان و زیره سبز را از اولویت های کشت گیاهان دارویی در استان مرکزی عنوان کرد.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی گفت: پرداخت تسهیلات ارزان قیمت با نرخ سود هفت و ۹ درصد از طریق سامانه سیتا، حمایت از توسعه گیاهان دارویی در قالب صدور مجوز مشاغل خانگی، پرداخت تسهیلات فراگیر روستایی از طریق پست بانک، پرداخت تسهیلات به متقاضیان صنایع فراوری گیاهان دارویی از جمله سیاست های حمایتی سازمان جهاد کشاورزی برای توسعه کشت گیاهان دارویی در استان است.
زارعی افزود: آموزش کشاورزان علاقه‌مند به کشت گیاهان دارویی، حمایت از توسعه گیاهان دارویی در اراضی شیب‌دار دیم و پرداخت یارانه نهال به انواع گیاهان دارویی از دیگر برنامه های حمایتی سازمان جهاد کشاورزی برای توسعه کشت این گیاهان در استان است.
وی خاطرنشان کرد: ضعفدر مکانیزاسیون تخصصی گیاهان دارویی، نبود بازار با ثبات ومشخص، کمبود متخصصان در سطوح عالی و کارشناسی، ضعف دانش فنی کشت و تولید گیاهان دارویی و کمبود بذر و نشای استاندارد از جمله مهمترین مشکلات کشت این گیاهان در استان است.
مدیر صنایع‌تبدیلی سازمان جهادکشاورزی استان مرکزی گفت: مجوز فرآوری ۲۸ هزار و ۹۲۳ تن گیاه دارویی امسال در این استان صادر شد.
«علی صفری» افزود: ۲۸ فقره مجوز فرآوری گیاهان دارویی در راستای افزایش بهره‌وری، صادرات، جلوگیری از خام فروشی و درآمدزایی برای استان و کشوردر این صادر شده است.
وی ادامه داد: پنج واحد به ظرفیت اسمی سالانه چهار هزار و ۲۴۰ تن فرآوری گیاهان دارویی در زمینه عرق‌های گیاهی، اسانس، دمنوش‌های گیاهی و عصاره‌گیری این گیاهان در استان مرکزی فعال است.
مدیر صنایع‌تبدیلی سازمان جهادکشاورزی استان مرکزی گفت: یک واحد فرآوری آلوورا (شربت ژل) با ظرفیت اسمی سالانه ۶ هزار و ۶۵۱ تن و ۲ واحد مستقل و چند واحد (به همراه سایر محصولات) با ظرفیت اسمی فرآوری سالانه یک تن محصول زعفران در این استان فعال است.
صفری خاطرنشان کرد: کشت گیاهان دارویی تنها برای فرآوری این گیاهان در استان مرکزی انجام شده و حفظ واحدهای موجود، نزدیک کردن تولید این واحدها به ظرفیت اسمی و ایجاد واحدهای فرآوری متناسب با افزایش کشت محصول از جمله مهمترین سیاست های جهادکشاورزی استان برای توسعه کشت و فرآوری این گیاهان است.
وی افزود: آشنا نبودن تولیدکنندگان با بازارهای جهانی، نبود تشکل‌های صادراتی متخصص در زمینه گیاهان دارویی،هزینه بالای ماشین‌آلات مدرن برای افزایش رقابت پذیری محصولات در بازارهای داخلی و خارجی از جمله مشکلات تولید گیاهان دارویی در استان مرکزی است.
مدیر صنایع تبدیلی سازمان جهادکشاورزی استان مرکزی، سود بالای تسهیلات بانکی برای ایجاد واحدهای فرآوری به‌روز و اجرای نشدن کامل قانون انتزاع صنایع بدیلی را از دیگر مشکلات این بخش دانست و گفت: باوجود قوانین شفاف، وزارت صمت نیز در زمینه صدور مجوزها فعال است که این مهم موازی کاری و نا هماهنگی در برنامه‌ریزی ها را رقم می‌زند.
معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری مرکزی نیز در این خصوص گفت: سند توسعه گیاهان دارویی استان با هدف بهبود اثربخشی کمی و کیفی این گیاهان در استان آغاز شده است.
«سعید فرخی» افزود: این سند با هدف بهبود مناسبات تولید، آموزش، ترویج و فرآوری گیاهان دارویی کلید خورده و راهبردهای ترسیمی آن می تواند جایگاه و سهم گیاهان دارویی را از تولید ثرورت، اشتغال‌زایی و چرخه اقتصادی استان شفاف‌تر کند.
وی ادامه داد: گیاهان دارویی از جمله عوامل پیشران برای توسعه بخش کشاورزی است و تدوین این سند نقش مهمی در افزایش تولید، فرآوری و عمل آوری این گیاهان برعهده دارد.
معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری مرکزی گفت: حضور و جذب سرمایه‌گذار از جمله عوامل اجرایی شدن سند توسعه گیاهان دارویی در استان است و می‌طلبد که جذب سرمایه‌گذار برای اجرایی کردن این سند در دستور کار مسئولان استانی قرار گیرد.
فرخی خاطرنشان کرد: توسعه کشت گیاهان دارویی در استان مرکزی علاوه بر افزایش درآمد برای کشاورزان، نقش مهمی در کاهش مصرف و جلوگیری از هدررفت آب بخش کشاورزی به همراه دارد.
معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری مرکزی گفت: با افزایش درآمد اقتصادی، سودآوری و ارزش افزوده در کشت گیاهان دارویی، تکمیل زنجیره تولید تا عرضه این محصولات در بازار فراهم می‌شود.
فرخی ادامه داد: بخش دولتی باید با انجام سیاست‌گذاری های عملی در کنار بخش خصوصی و تولیدکنندگان زمینه توسعه فرآوری و فروش محصولات گیاهان دارویی را در استان مرکزی فراهم کند.
وی خاطرنشان کرد: هدفگذاری در سهم تجارت گیاهان دارویی در جهان به پنج هزار میلیارد دلار است و ایران باید بر مبنای برنامه ریزی انجام شده سهم خود را تا ۲۰ درصد برساند که تحقق این مهم نیازمند تقویت همکاری بین‌بخشی برای نفود در بازارهای جهانی است.
استاندار استان مرکزی نیز در این خصوص گفت: با توجه به ظرفیت‌های استان این خطه باید به قطب تولید گیاهان دارویی و فرآوری این محصولات تبدیل شود.
سید «علی آقازاده» افزود: کاشت و توسعه گیاهان دارویی در داخل کشور گامی بزرگ در راستای اشتغال‌زایی جوانان، افزایش صادرات، درآمدزایی و تولید ثروت ملی است.
وی بیان کرد: محلات به واسطه بهره‌مندی از آب و هوای مساعد توان بالایی را در حوزه تولید داروهای گیاهی دارد و باید از این ظرفیت به بهترین شکل بهره برده شود.
استاندار مرکزی بیان کرد: وجود شرکت تولید باریچ اسانس در دلیجان و محلات به عنوان قطب تولید گل و گیاه کشور ظرفیتی است که نیازمند رشد و توسعه است و می‌طلبد با روش های علمی و دانش نو زمینه تحقیق، توسعه سطح زیر کشت، فرآوری ،ایجاد اشتغال و ثروت را بیش از پیش مهیا کرد.
استاندار مرکزی اضافه کرد: طیفی از گیاهان دارویی محلات و دلیجان بومی منطقه هستند و نیاز است با اجرای طرح‌های پژوهشی این گیاهان شناسایی و برای تولید هدفمند و صنعتی کردن مصارف آن تلاش شود.
آقازاده خاطرنشان کرد: حوزه گیاهان دارویی به عنوان فرصتی در اقتصاد مقاومتی است که باید با نگاه بومی در تولید و تفکر کلان در بازاریابی و صادرات در استان بارور شود و درصورتی‌که هدفمند به این بخش بها داده شود سود کلان و ارزآوری خواهد داشت و شغل پایدار ایجاد می‌کند.
وی ادامه داد: استقبال مردم از مصارف مختلف گیاهان دارویی در چند سال گذشته رو به افزایش است و این رغبت ظرفیت‌های قابل توجهی را در زمینه کارآفرینی و فرصت‌های شغلی به‌خصوص برای فارغ التحصیلان رشته کشاورزی فراهم کرده است.
استاندار مرکزی افزود: گیاهان دارویی علاوه بر اینکه مواد اولیه طب سنتی را شامل می‌شود کاربری‌های متعددی در صنعت داروسازی و سایر صنایع و فعالیت‌ها دارد که باید مدنظر قرار گیرد.
دبیر اجرایی گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی نیز در سفر اخیرش به استان مرکزی در این خصوص گفت: عرضه محصو گلاب و شیرین بیان در بورس اوراق بهادار برنامه اولویت‌دار این وزارتخانه است.
«حسین زینعلی» افزود: ۲ گیاه دارویی زعفران و زیره سبز اکنون در بورس اوراق بهادار عرضه می‌شوند و برابر سیاست‌های این وزارتخانه عرضه گیاهان دارویی که از نظر سطح زیر کشت و یا گردش مالی شرایط مطلوب داشته باشند در بورس اوراق بهادار دنبال می‌شود.
وی ادامه داد: عرضه گیاهان دارویی در بورس اوراق بهادار افزایش شفافیت اقتصادی را در این حوزه به همراه دارد.
دبیر اجرایی گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی خاطرنشان کرد:ارزش صادرات گیاهان دارویی از کشور در سال گذشته ۵۷۰ میلیون دلار بود که میزان صادرات این محصولات نسبت به مدت مشابه قبل از آن ۱۲۰ میلیون دلار افزایش یافته است.
زینعلی گفت: امید می‌رود که صادرات گیاهان دارویی در سال جاری نسبت به گذشته جهش مناسبی را تجربه کند.
وی ادامه داد: زعفران با ۳۵۰ میلیون دلار رتبه نخست را صادرات گیاهان دارویی کشور را به خود اختصاص داده است و شیرین بیان، موسیر و باریجه در رتبه های بعدی قرار دارند.
دبیر اجرایی گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی خاطرنشان کرد: ایران با صادرات این میزان گیاهان دارویی یک درصد از سهم تجارت این محصولات را در جهان به خود اختصاص داده و امید است با اجرای در سند چشم انداز توسعه کشت و صادارت گیاهان دارویی سهم کشور افزایش یابد.
زینعلی تولید بذرور استاندارد گیاهان دارویی و انواع بذر گواهی شده، استاندارد کردن محصولات و ورود آن ها برای شفافیت قیمت در بورس اوراق بهادار، افزایش عملکرد کیفی و کمی محصولات بومی کشور، حمایت و گسترش از کشت گیاهان دارویی بومی کشور به ویژه موسیر، زیره سبز، آویشن کوهی و شیرین بیان که در زمینه صادرات نقش آفرینی می‌کنند را از دیگر برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی در سال جاری دانست.
وی، پرداخت تسهیلات برای افزایش تولید گیاهان دارویی در کشور را از دیگر برنامه های وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرد و گفت: در راستای حمایت از تولید و کشت این محصولات به تمامی افرادی که مناطق کم‌برخوردار کشور در زمینه زنجیره تولید این محصولات فعالیت می‌کنند تسهیلات با نرخ سود هفت درصد و مناطق برخوردار با سود ۹ درصد پرداخت می‌شود.
دبیر اجرایی گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی افزود: به تمامی افرادی که در زمینه فرآوری گیاهان دارویی فعال هستند تسهیلات با نرخ سود ۱۲ تا ۱۴ درصد پرداخت می‌شود.
زینعلی، سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشور را ۲۰۶ هزار هکتار عنوان کرد و گفت: امید می رود که سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشور در سال جاری به ۲۳۰ هزار هکتار افزایش یابد.
وی ادامه داد: ۳۳۰ هزار تن انواع گیاهان دارویی سالانه از سطح این اراضی برداشت می‌شود که شیرین بیان، زیره و گشنیز بیشترین میزان تولید این محصولات را به خود اختصاص داده است.
دبیر اجرایی گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی، پرداخت یارانه نهال برای توسعه کشت گیاهان دارویی را از دیگر برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرد و افزود: پرداخت این یارانه ها به برخی گیاهان از جمله گیاهان بومی کشور و گیاهان در معرض انقراض از جمله زیره سیاه و شیرین بیان در دستور کار این وزارتخانه قرار دارد.
زینعلی گفت: پرداخت یارانه برای کشت گیاهان دارویی در اراضی شیب‌دار با هدف جلوگیری از فرسایش خاک، حفظ مستثنیات و ایجاد ارزش افزوده از دیگر برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی است.
استان مرکزی به عنوان دومین قطب صنایع مادر تخصصی، چهارمین قطب صنعت کشور محسوب می شود و در زمینه تنوع تولیدات صنعتی رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داده است.
این استان با وجود صنعتی بودن در زمره ۱۰ استان نخست کشور در بخش کشاورزی است که ۹۰ هزار بهره بردار شامل ۲۰ درصد شاغلان استان در این حوزه فعال هستند.
۶۷۰ هزار هکتار اراضی باغی و کشاورزی در استان مرکزی وجود دارد که یک و ۲ دهم درصد تولیدات کشاورزی مازاد بر نیاز استان به سایر مناطق ارسال می‌شود.
استان مرکزی با تولید حدود ۵۴ هزار تن گوشت سفید، ۵۳ هزار تن تولید گوشت قرمز، ۳۲۰ هزار تن شیر، حدود ۴۱ هزار تن تولید تخم مرغ از جایگاه ویژه ای در بخش کشاورزی و دامداری کشور برخوردار است.
۱۹۵۵/۶۰۱۳/
