آئین‌های عزاداری محلی خراسان رضوی ریشه دار در عمق تاریخ

جای جای محلات، مناطق، شهرستان‌ها و شهرهای استان خراسان رضوی در ماههای محرم و صفر با برگزاری مراسم و عزاداریهای متعدد، خاص و بومی دین خود را به اهل بیت (ع)، امام حسین(ع) و یاران با وفایش ادا می کنند و این گونه است که موجب می شوند با برگزاری این آئینها و مراسم، نسل به نسل عشق به حسین(ع) و مکتب آن حضرت در دل این مرز و بوم ریشه عمیق تری به خود بگیرد. 

از میان تعداد فراوان آئینها و مراسم سنتی، بومی و محلی عزاداری در استان خراسان رضوی تا کنون ۲۹ آئین از این شمار در فهرست آثار ملی در قالب میراث معنوی ثبت شده است که نام و نشان خود را هر سال با برگزاری پر قوت خود به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری و فرهنگی حفظ می کنند.

آیینهای عزاداری ششتمد

شهر ششتمد یکی از شهرهای شهرستان سبزوار است که آئینهای متعددی در عزاداریها دارد که از آن جمله می توان به آیین نخل گردانی، قوم بنی اسد، شیر گردانی، کاتب گردانی، طفلان العطش و علم گردانی به عنوان مهمترین رسوم مردم ششتمد در روزهای تاسوعا، عاشورا و یازدهم محرم اشاره کرد.

هر فردی که روز عاشورا را در شهر ششتمد گذرانده باشد یا بگذراند بی شک یکی از مسایلی که نظر او را جلب خواهد کرد اجرای آیینهای نمایش گونه متنوع در این روز است.

از همان ابتدای روز مردم با نوای حسن و حسین و چاوشی به مسجد اصلی شهر فرا خوانده می شوند و بدین گونه مراسم به شکل رسمی شروع می شود و دسته عزاداران حسینی از میدان گاه و مسجد اصلی شهر شروع به حرکت می کنند و مسیر راهپیمایی که معمولا حرکت در دور شهر و بازگشت به مسجد جامع است آغاز می شود.
در ابتدای دستهها گروهی از کودکان و خردسالان که لباس سبز پوشیده اند و با ریسمانی به جای غل و زنجیر به هم متصل شده اند مشاهده می شوند که فردی در هیبت شمر شلاق به دست به سمت آنان حمله می کنند و اشعاری می خواند.

همچنین با سپیده دم روز عاشورا در جوار آرامگاه ابوالحسن بیهقی معروف به ابن فندق که در نزد مردم ششتمد به پیر مزار معروف است متولیان آیین نخل آرایی و نخل گردانی در حال تدارک نخل ششتمد هستند نخلی که با وسواس و دقت تمام باید آراسته شود چرا که قرار است این نخل، تابوت نمادین حسین بن علی(ع) باشد.

در این میان از اهالی هر کسی که پارچه ای فاخر دارد جهت تزیین هر چه بهتر این نخل به متولی نخل تقدیم می دارد.

در هنگامه تزیین نخل نیز عده ای از مردم با پذیرایی از نخل آراییان این گونه به خاندان عترت ابراز ارادت می کنند و نخل بعد از تزئین با هیبت و هیمنه ای خاص توسط مردم با احترام تمام حمل می شود.
از آیین های دیگر که در این روز اجرا می شود و باز به نوعی روایتگر صحنه کربلا است آیین شیر گردانی است شیری که به اعتقاد مردم این منطقه با حزن و اندوهی وصف ناپذیر باید پاسدار اجساد هفتاد و دو شهید کربلا باشد. شیر ژیان و خشمگینی که از نرسیدن به واقعه کربلا خشمگین است و با اندوهی آلوده به خشم در میان دسته عزاداران سوار دوش افراد می چرخد و بعضا به زمین می نشیند و با اندوهی تمام خاک نگون بختی به سر می ریزد و هر گاه با نمادهای اشقیا مثل شمر برخورد می کند با خشمی وصف ناپذیر به سمت آنان حمله ور می شود تو گویی می خواهد آنان که به امام حسین (ع) چنین ستمی را روا داشتند را از صحنه هستی نیست کند.

اما در میان مردم ششتمد آیینی دیگر نیز خود نمایی می کند که در نوع خود در ایران بی نظیر به نظر می رسد و آن آیین کاتب گردانی است در این آیین که فردی با پوشیدن لباسی عربی و در دست گرفتن دفتر و قلم مویی بر کجاوه ای می‌نشیند و رسالت تاریخی خود که ثبت مصایب خاندان رسول (ص) است را انجام می دهد رسالتی که می تواند به بزرگی واقعه کربلا باشد چرا که قرار است راوی رخداد کربلا باشد.

وجود این آیین در فرهنگ این مردم نشان از اهمیت بالای تاریخ و فرهنگ نوشتاری و مکتوب است.
این مراسم که از روز نهم محرم شروع می شود در روز یازدهم و با مقتل خوانی در قتلگاه و معمولا در جوار آرامگاه بیهقی و حضور هیات قوم بنی اسد پایان می یابد اما آیین قوم بنی اسد نیز از آیین های جالب توجه شهر ششتمد است.

قوم بنی اسد اولین قومی بود که بر سر اجساد شهدای کربلا حاضر شدند و سنت عزاداری بر شهدای کربلا بعد از هزار و چهارصد سال از آنان باقی مانده است.
در آیین قوم بنی اسد ششتمد عده ای مرد در حالی که سعی نموده اند لباس‌های خود را به گونه لباس اعراب درآورند بیل هایی به دست دارند و زنان که معمولا روی خود را پوشانده اند در حالی که کلنگ بر دوش خود دارند به طور منظم به دنبال مردان در قتلگاه حرکت می کنند و در حالی که مردان بیلهای خود را به نشان تدفین شهدا به زمین می زنند همگی با هم می خوانند ای قوم بنی اسد بیایید نعش شهدا دفن نمایید.
یکی دیگر از آیین‌های عاشورایی ششتمد، آیین علم گردانی و علم دزدی است که خود ابعاد اجتماعی و فرهنگی غنی ای دارد و بحث از آن در حوصله این کوتاه سخن نمی گنجد و مجالی دیگر را می طلبد.

مراسم عزاداری خلیل آباد 

شهروندان خلیل آبادی در ارتباط با ائمه اطهار(ع)، فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین(ع) آیین‌های ویژه و منحصر به فردی دارند که از آن جمله می توان به عزاداری، تعزیه خوانی، حیدری حیدر و دسته بنی اسد اشاره کرد.
مراسم شبیه خوانی کندر نیز نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی شیعی و بیشتر درباره شهادت حسین بن علی(ع) و مصائب اهل بیت(ع) است. در کندر نیز همانند بسیاری دیگر از نقاط کشور از گذشته های دور و حداقل ۲۰۰ سال قبل شبیه خوانی و نمایش مصائب اهل بیت علیهم السلام انجام می شود.
مراسم آیینی حیدری حیدر هم قبل از حرکت دسته های عزاداری در چندین نوبت پشت سرهم در اکثر نقاط خلیل آباد توسط عزاداران حسینی انجام می شود. در میدان وسیعی عزاداران دور "علم نیشابوری" با در دست گرفتن کمربند نفر کناری با دست چپ حلقه ای مدور را تشکیل می دهند.

یک نفر میان‌دار در وسط حلقه با فریاد برآوردن نام حسن و عزاداران که دست برکمر دارند با زدن بر سینه خود فریاد بر می آورند حسین و در ادامه در اوج مراسم با بیان نام "علی" و جواب دادن عزاداران با عنوان "حیدر" این عمل تکرار و در آخر مراسم چاووشی خوانی برگزار می شود.
دسته بنی اسد هم مراسم آیینی، مذهبی و نمادین جمع آوری و دفن شهدای کربلا در این شهرستان است که همه ساله طبق سنتی دیرینه روز دوازدهم محرم توسط اکثر هیات‌های مذهبی انجام می شود.
در روز ۱۲ محرم دسته بنی اسد همگی از جلوی هیات‌های مربوطه با پوشیدن لباس عربی شبیه قوم بنی اسد و با در دست گرفتن وسایل کفن و دفن شامل بیل، کلنگ، کوزه و تابوت به حرکت می آیند به طوری که مردان در جلو و زنان عزادار در پشت سر آنان به سوی قبرستان روستا و شهر با خواندن نوحه ها و مداحی‌های مربوط به دسته بنی اسد آن واقعه مهم تاریخی را همه ساله تکرار می کنند.

مراسم چادرپوشان حسینیه قنادها

آئین چادرپوشان حسینیه قنادها همزمان با آخرین جمعه ماه ذی الحجه به نشانه خیمه‌ گاه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در سبزوار برگزار می شود.

این مراسم که قدمت ۸۰ ساله دارد هر سال به نشانه خیمه گاه حضرت امام حسین (ع) توسط اعضای هیات امنای مساجد و مردم سبزوار با دود کردن اسپند، چاووشی خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قنادهای سبزوار برگزار می شود.
در این مراسم پس از برپایی چادر و خیمه از حیاط حسینیه به عنوان تکیه استفاده می شود و تا یازدهم محرم مراسم عزاداری و تعزیه در این مکان برگزار می شود.
چادر مزبور مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلا، نقوش جقه شیر با شمشیری در دست و متاثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا به ویژه ترجیع بند مشهور کلیم کاشانی تزئین شده است.
این چادر به سفارش یزدی های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قنادها تهیه شده است.

این آیین به صورت خودجوش توسط مردم برگزار می شود که بیانگر عشق و علاقه آنان به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نشانه همدلی و اتحاد مردم است.

قدمت حسینیه قنادهای سبزوار به اواخر دوره قاجاریه می رسد که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال ۱۳۹۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.

نخل گردانی آئینی سنتی با قدمتی ۵۰۰ ساله در کاشمر

همزمان با سومین روز از شهادت امام حسین(ع) آئینی سنتی به نام نخل گردانی و دسته بنی اسد توسط روستای فدافن در کاشمر اجرا می‌شود. این مراسم که در بعد از ظهر دوازدهم محرم  برگزار می‌شود در واقع یکی از حزن انگیزترین آیین‌های محرم در کاشمر است که از روستای فدافن آغاز و در کاشمر ختم می‌شود.

این مراسم که در گذشته از محل خیابان قائم به سمت زیارتگاه شهید مدرس برگزار می‌شد چند سالی است که در محل بقعه متبرکه سید حمزه(ع) با حضور پرشور مردم برگزار می‌ شود.

مراسم دسته بنی اسد در کاشمر نیز همچون چند شهر دیگر استان برگزار می شود و شکل آن در برخی موارد متفاوت است این مراسم در واقع برگرفته از اقدام طایفه بی اسد است که در سومین روز از شهادت امام حسین(ع) زنان این طایفه عاملی می‌شوند برای تحریک مردان قبیله خود جهت خاک‌سپاری شهدای کربلا .

این زنان با فشاری که به مردان طایفه می‌آورند اعلام می‌کنند اگر اجساد شهدای کربلا را تشییع و دفن نکنند و از نیروهای عبیدالله بن زیاد هراس دارند خودشان انجام خواهند داد.

این اقدام آنان موجب شد که بعد از گذشت نزدیک به ۱۴۰۰ سال از شهادت امام حسین(ع) همچنان به صورت آئینی در نقاط مختلف اجرا شود.

در کاشمر آیین نخل گردانی نیز انجام می شود و این نخل متشکل شده از ۷۲ تکه پارچه که هر رنگ این پارچه‌ها سمبلی از یک شهید است. این نخل در واقع تابوتی است که مردانی زیر آن‌ که بسیار سنگین است قرار می‌گیرند و آن را به حرکت در می آورند. در این مراسم نشانه‌هایی از علامت‌های کربلا همانند دست حضرت عباس و تعدادی از افراد دسته بنی اسد که بیل دست می‌گیرند و جلوی هودج برای کندن قبرها حرکت می‌کنند وجود دارد.

خود این بیل‌ها به آئینی به نام بیل گردانی نام‌گذاری شده است و این افراد با نواهای "حیدر، حیدر" "یا علی مدد" و "یا حسین" مسیر را طی می‌کنند.

آئین علم گردانی در روستاهای نیشابور

علم گردانی به عنوان آئینی سنتی، مذهبی و یکی از نمادهای فرهنگ سوگواری است که همه ساله توسط عزاداران و ارادتمندان به امام سوم شیعیان حسین بن علی (ع) در روستاهای نیشابور  و با عنوان "علم نیشابوری" به عنوان یک سمبل و نشان مذهبی برگزار می شود.
برای اجرای این آئین، مردم روستاهای مختلف نیشابور با علمهای مخصوص همان روستا به یک روستای شاخص و هدف مانند فدیشه، عبدل آباد، سلیمانی یا دیگر مناطق رفته و در آنجا مراسم علم گردانی را برگزار می کنند که گاهی تعداد روستای تجمیع شده در روستای هدف به ۴۰ تا ۵۰ روستا می رسد تا علم گردانی با شکوه خاصی به انجام برسد.
طبق یک سنت دیرینه معمولا افرادی که علم را حمل می کنند از بین سادات جوان انتخاب می شوند که وظیفه علم گردانی را برعهده دارند زیرا علم گردانی شامل بخشی از حرکات نمایشی خاص همراه با علم است که حمل کردن آن با توجه به ارتفاع چهارمتری و وزن آن مهارت خاصی را طلب می کند.
در روز علم گردانی، علمهای هر دسته آنگاه که به هم می رسند در اصطلاح به یکدیگر سلام می دهند و این چرخش موزون همراه با اشعار و صلوات مردم در مسیر حرکت علم و دسته بسیار دیدنی و باشکوه است
همچنین در قسمتی دیگر از مراسم علم گردانی،دسته های عزاداری وارد مساجد و حسینیه های دیگر شده و با مشارکت دیگر هیات‌ها در اطراف علم نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی می کنند و در پایان عزاداری اطعام با حلیم نیشابوری صورت می گیرد.
از دیگر اجراهای این مراسم آئینی باید به "علم خبری" اشاره کرد که در روز عاشورا هیاتهای روستا برای استقبال از عزاداران در ورودی روستا با علم مخصوص آن منطقه به هیات‌های سینه زنی و زنجیرزنی خوش آمدگویی می کنند و علم برداران هر دو هیات علم‌های خود را به هم وصل می کنند که نشان از اتحاد و وحدت هیاتهاست.
مراسم آئینی علم گردانی در روستاهای نیشابور به شماره ۶۳۴ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

۷۴۹۶/1922