ناله‌های جانسوز شیر در عاشورای ششتمد خراسان رضوی

به گزارش ایرنا، مردم شهرستان ششتمد همچون ارادتمندان به خاندان پیامبر (ص) در دیگر مناطق کشور طی ایام محرم در قالب آیین های عام و خاص سوگ خود را به نمایش می گذارند که شیرگردانی از جمله آیین های خاص این منطقه است.

نخل‌گردانی، حرکت قوم بنی اسد، کاتب گردانی، طفلان العطش و علم گردانی از دیگر رسوم و آیین های مردم ششتمد در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی و نیز یازدهم محرم است که با شور و حال خاصی برگزار می شود.

آیین نمایشی شیر یکی از آیین های عاشورایی است که در برخی دیگر از نقاط ایران همچون یزد و شاهرود نیز به طور گسترده برپا می شود و در شهرستان ششتمد نیز این آیین سالیان سال است که برگزاری می شود.

آیین شیرگردانی در عاشورای ششتمد

کارشناس میراث فرهنگی و فعال آیینی در شهرستان ششتمد گفت: در آیین نمایشی شیر، فردی با پوشیدن لباس و زدن ماسکی به شکل شیر درآمده، با انجام حرکات و آواهایی در میان عزاداران حسینی به شکلی نمادین به حرکت درآمده و در غم و مصیبت امام حسین (ع) به عزاداری و سوگواری می پردازد.

محمدحسین داوطلب افزود: روایت های مختلف شیر در نظام آیینی عاشورای ششتمد مورد بررسی قرار گرفته است و این اثر فرهنگی ناملموس در سالیان اخیر با تایید شورای ثبت میراث ناملموس کشور در فهرست ملی ثبت شده است.

وی تصریح کرد: در منطقه ششتمد این آیین به عنوان یکی از آیین‌های عاشورایی اجرا می‌شود که اجرا و تولیت آیین شیر در خانواده ای خاص و موروثی است و طبق گفته شیرگردان دست‌کم پنج نسل این خانواده، متولی اجرای این آیین در ششتمد بوده‌اند.

شیر در نظام آیینی عاشورایی ششتمد در سه زمان و مکان

شیر در نظام آیینی عاشورایی ششتمد در سه زمان و مکان روایت و اجرا می‌شود که روایت اول حضور شیر در هیات عزاداری در صبح روز عاشوراست، روایت دوم مربوط به حضور شیر در تعزیه امام حسین علیه السلام در عصر آن روز است و در نهایت آخرین حضور شیر در مناسک عزاداری در قتل خوانی صبح روز یازدهم محرم رقم می‌خورد.

مشاور حوزه میراث فرهنگی ناملموس اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: روایت شیر در صبح روز عاشورا یکی از روایات حضور شیر در نظام آیینی عزاداری است.

موسی الرضا غربی افزود: در این روایت شیر با حضور در هیات عاشورا به وضوح در حال عزاداری است و در واقع حضور این عنصر در نظام آیینی به نوعی نشان دهنده اهمیت عزاداری و عرض ارادت به امام و پیشوا است که همه عناصر جهان هستی، از انسان تا حیوان، سر ارادت به سوی وی دراز کرده و در فراقش عزادار هستند.

این دانش آموخته دکترای انسان ‎شناسی فرهنگی تصریح کرد: عزاداری شیر به طرز بارزی در اعمال و افعال او مشاهده می شود. زدن ۲ دست بر سر، نشستن بر زمین و خاک بر سر ریختن و ناله‌های مداوم که به نوعی گریه مانند است مهمترین اعمالی است که نشان از غم عظیم شیر برای جفا در حق امام و پیشوا دارد و البته شیر ضمن عزاداری به تکریم و پاسداشت عزاداران نیز می‌پردازد.

غربی افزود: شیر عمده فعالیت خود را بر دوش حاملان انجام می‌دهد با این حال در مواردی از دوش آنها پایین آمده به گونه عملیاتی نیز به اجرای آیین می‌پردازد، شیر در صف دسته های زنجیرزن و سینه‌زن در حالی که بر سر خود می‌زند ناله‌های خفیف و بدون افت و خیز سر می‌دهد.

وی اظهار داشت: صدا نقش اساسی و کلیدی در روایتگری شیر دارد در واقع آیین شیر روایتی مصوت است، صدا و لحن آن بسته به شرایط مختلف روایت فرق می‌کند مادامی که در کنار سایر آیین‌های عاشورایی مانند علم، نخل، العطش و کاتب که خود تصاویری از وقایع عاشورا را بازنمایی می‌کنند، قرار می‌گیرد به ویژه هنگامی که سر بریده امام حسین (ع) را از کاتب می‌گیرند، ناله های سوزناکی دارد، ناله هایی که تو گویی به گریه مبدل می شود و گریه شیر برای مظلومیت یک امام، با گریه سوگواران حاضر در آیین در هم می آمیزد و دل همگان را به درد می‌آورد.

وی افزود: ناله های جانسوز شیر هنگام رویارو شدن با عناصر نامقدس، اشقیا و شمر به نعره و غرش های سهمگینی تبدیل می شود که برازنده یک شیر ژیان است و با استفاده از آواهای خیزان این خشم را نشان می‌دهد بنابر اظهارات محلی در مواردی مردم با دیدن صحنه های حمله شیر به شمر و نماد اشقیا، چنان غرق روایتگری شیر می شوند که خود نیز در کار حمله به شمر با او معاونت کرده و با دشنام گویی به سمت شمر سنگ پرتاب می کنند.

روایت شیر در تعزیه عصر عاشورا

مشاور حوزه میراث فرهنگی ناملموس گفت: با نزدیک شدن تعزیه عصر عاشورا به قسمت‌های پایانی، بنا بر ساختار روایی تعزیه، امام حسین (ع) تمام یاران خود را در جنگ از دست داده است و دیگر یاری ندارد که در این لحظات صحنه تعزیه از صحرای کربلا به جنگل های هند تغییر می یابد.

غربی افزود: ۲ نفر در حالی که لباس های فرنگی و متفاوت با سایر تعزیه خوانان به تن دارند وارد مجلس تعزیه می‌شوند که این ۲ نفر با عناوین "سلطان قیس" و وزیرش شناخته می‌شوند و در متن تعزیه افراد با قدرتی به نظر می‌رسند.

وی تصریح کرد: قیس و وزیرش در مورد آب و هوا و طبیعتی که در حال گشت و گذار در آن هستند گفت و گو می‌کنند، در این میان سلطان با بی‌قراری از وزیرش می‌پرسد امروز چه روز از هفته و ماه است، وزیر بیان می‌دارد امروز روز جمعه دهم ماه محرم سال ۶۱ هجری است و سلطان قیس که از محبان اهل بیت(ع) است با شنیدن این سخن ابراز نگرانی کرده و می‌گوید دلش امروز بسیار گرفته است و در میان همین گفتگوها است که ناگهان شیری خشمگین وارد مجلس تعزیه شده قصد حمله به آنها را می‌کند.

غربی افزود: سلطان و وزیر در ابتدا تصمیم دارند با شیر مبارزه کنند اما خود را در مقابله با این حیوان درنده و قدرتمند عاجز می‌بینند در این لحظه چاره‌ای جز استمداد از امام حسین(ع) نمی بینند و از دل و جان امام حسین(ع) را می‌خوانند، در این حال حضرت با طی الارض از صحرای کربلا به سرزمین هند رفته جلو این ۲ نفر ظاهر می‌شود، شیر با دیدن امام حسین (ع) رام و آرام می‌شود و در مقابل امام کرنش می‌کند.

وی ادامه داد: سپس قیس از امام(ع) می‌پرسد که در این ساعت کجا بوده است و امام در جواب می‌گوید که در صحرای کربلا در حال جنگ با کوفیان و کافران بوده است و تمام یاران و نزدیکانش به شهادت رسیده‌اند؛ سپس قیس از امام اجازه یاری دادن به او را می‌خواهد اما امام درخواست او را رد کرده و سپس رو به شیر کرده و با او به صحبت می‌پردازد و به او ۲ ماموریت می‌دهد اول اینکه سایر شیران را نیز خبردار کند تا حافظ اجساد شهدای کربلا باشند و دوم آنکه به کودکان یتیم کربلا مهرورزی کنند و این خود زمینه حضور شیر در قصرخوانی صبح روز یازدهم محرم را فراهم می‌کند.

روایت شیر در صبح روز یازدهم محرم

این کارشناس حوزه میراث معنوی گفت: روز یازدهم محرم در ششتمد در حالی که قتلگاه امام حسین (ع) را به طور نمایشی و نمادین آماده کرده‌اند هیات عزاداران که از مسجد اصلی حرکت کرده، به محل قتلگاه می‌رسد, در این هنگام عزاداران به گرد قتلگاه حلقه زده و تماشاگر تعزیه ای می‌شوند که در محل قتلگاه اجرا می‌شود. جالب توجه اینکه این اجرا را تعزیه نمی‌دانند و از آن به عنوان قتل خوانی یاد می‌کنند که گروه تعزیه‌خوان در این روایت نمایش گونه دخالتی ندارد.

غربی افزود: در این اجرا که روایت کفن و دفن شهدای کربلاست ماموریت و حضور شیر در نظام آیینی عزاداری مردم به پایان می‌رسد و در واقع حضور شیر در این نمایش در امتداد حضور و نقش آفرینی شیر در تعزیه امام حسین در روز دهم محرم است.

وی تصریح کرد: در قتل خوانی روز یازدهم محرم ابتدا شیر ظاهر می‌شود و با اندوه و آغشته به خشم به مرتب کردن اجساد و اجزای قطعه قطعه شده شهدای کربلا می پردازند و شاید با توجه به فرمانی که از امام حسین (ع) در تعزیه روز قبل گرفته است پاسداری از اجساد شهدا را بر عهده دارد.

غربی افزود: شیر در حین جمع آوری و حراست از اجساد مثله شده شهدای کربلا؛ هنگامی که به بقایای اشقیا برخورد می‌کند با خشم و تنفری غیرقابل وصف آنها را به گوشه ای پرتاب می‌کند، گویی نمی‌خواهد در زمین کربلا جسدی جز اجساد شهدای کربلا باقی بماند.

وی اظهار داشت: اوج کار شیر و، تاثیرگذارترین و عاطفی‌ترین صحنه این نمایش و شاید تمام اجراهای آیین شیر آن هنگام است که در تعزیه قتلگاه، شیر ناگهان به سمت گوشه‌ای از قتلگاه رفته و با سرعت شروع به کندن زمین کرده و نعش حضرت علی اصغر (ع) کودک شیرخواره امام حسین(ع) را که به صورت عروسکی ساخته اند، از خاک در می آورد و به گونه ای آه و ناله می کند که هر بیننده و شنونده ای را متاثر می‌سازد.

غربی افزود: در این جا ارتباط آیین و مخاطبان آن به بالاترین حد خود می‌رسد و شیر آن عروسک غرق خون را به جمعیت نشان می‌دهد و آن را به سختی به سینه خود می‌فشارد و سپس با ناله‌های سوزناک خاک بر سر خود می‌ریزد، آری شیر باید بگرید چرا که او از امام ماموریت مهرورزی به یتیمان کربلا را و نه حفاظت از جسد طفل شیرخواره صحرای کربلا را گرفته بود.

شهرستان ششتمد در ۲۵۰ کیلومتری مشهد قرار دارد.