روزشمار محرم در استان اصفهان از دیرباز با آداب و آیین‌های اصیل و ریشه‌دار برآمده از فرهنگی کهن همراه بوده که ژرفای باورها و ارادت مردمان این خطه به سرور و سالار شهیدان را به خوبی نشان می‌دهد.
آیین‌های محرم در این استان پهناور تاریخی پس از سده‌ها هنوز با شکوه خاصی برگزار می‌شود، چنان‌که ارادتمندان و عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را از دیگر نقاط ایران اسلامی به این خطه می کشاند تا جان و دل را در این عزاداری‌ها پالایش کرده و بهره وافر ببرند.
سیاه‌پوشان، نخستین نمود محرم است که در بیشتر شهرها و روستاهای این کهن دیار به روش‌های گوناگون برگزار و در قالب آن مسجدها، حسینیه‌ها، تکیه‌ها، کوچه و بازار با پارچه‌ها و پرچم‌های سرخ و مشکی پوشانده می‌شود.
بر اساس اسناد تاریخی، در اصفهان هر محله دسته عزاداری ویژه خود را دارد که به طور معمول نام محله را روی آن می‌گذارند؛ مانند دسته‌های چهارسوق، لنبان، در کوشک و طوقچی که هر یک نام محله‌های قدیمی و معروف شهر را به خود گرفته است.
دسته‌ها شب‌های محرم به محله‌های یکدیگر می‌روند و به طور مشترک با سینه‌زن‌های دسته میزبان مراسم عزاداری را برپا می‌کنند که البته در صف نخست بزرگان محل، پشت سر آنها زنجیرزن‌ها و در انتهای صف سینه‌زن‌ها حضور دارند.
تعزیه‌خوانی از دیگر آیین‌های محرم در اصفهان است؛ در گذشته یک نفر از گروه تعزیه‌خوان‌ها با کوفتن بر طبل آغازش را به اطلاع مردم می‌رساند و سپس مرثیه‌ها در سوگ امام شهدا به اجرا درمی‌آمد.
برخی پژوهشگران بر این باروند که این آیین‌ها در برخی نقاط استان اصفهان از جمله در دوره آل‌بویه نیز مرسوم بوده اما زمان قاجار با برپا کردن تکیه‌ها، تعزیه رونق بیشتری گرفت.
خورشت قیمه هم تا روز دهم محرم پای ثابت غذاهای نذری هیات‌ها در اصفهان به شمار می‌آید، البته جز خمینی‌شهر که در آنجا نذر اصلی در عاشورا آبگوشت است.
جاروکشی
این آیین هر سال در تکیه تاریخی ارشاد علیای نطنز با حضور پیرغلامان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) برگزار می‌شود.
پیرغلامان در قالب این آیین بیرون از تکیه جارو به دست صف می‌کشند و با همراهی مردم و خواندن ذکری ویژه، جهت تمیز کردن نمادین وارد تکیه می‌شوند که البته یک نفر با کوزه آب اول صف حرکت می‌کند.
شبیه سازی فرات و صحرای کربلا
هرند از جمله کانون‌های اصلی عزاداری شرق اصفهان به شمار می‌رود که سوگواران زیادی را از دیگر مناطق شرقی به این شهر می‌کشاند.
در آیین شبیه سازی فرات و صحرای کربلا، صحنه‌های واقعه کربلا شبیه‌سازی می‌شود و به صورت آیین عزاداری از مکانی موسوم به قدس الحسین به طرف حسینیه ادامه می‌یابد.
تمامی ویژگی‌های صحرای کربلا از جمله کاروان‌ها، اسرا، رودخانه، شهیدان و سپاه یزید در این شبیه‌سازی وجود دارد.
چاووش عزا
آیین‌های ماه محرم در کاشان و برخی شهرهای همجوار با نصب پرچم‌ها در معابر عمومی به تدریج نمایان شده و با حضور دسته چاووش عزا در بازار قدیمی شهر به عنوان نخستین دسته عزاداری جهت آگاه کردن مردم از فرا رسیدن ماه عزا آغاز می‌شود.
در این آیین که پیش از آمدن محرم برپا می‌شود، فردی پرچم به دست در جلوی کاروان حرکت می‌کند و آمدن محرم را با ذکر اشعاری حزین به مردم خبر می‌دهد.
سقایی
افراد که به طور معمول در عنفوان جوانی با برگزاری آیینی خاص به سقایی می‌رسند، در قالب چهار دسته در دهه نخست محرم با بستن لنگی به کمر، انداختن مشک سقایی بر دوش و جام های فلزی به دست در بازار کاشان بین عزاداران حضور یافته و سوگواران را به یاد لب تشنه علمدار کربلا سیراب می‌کنند.
پیش‌خوانی نیز یکی از آیین‌های روستاهای کوهستانی کاشان و برخی مناطق مجاور می‌باشد که شکل اجرای آن شبیه سقاخوانی است، اما محتوای شعرها تفاوت دارد.
در برخی از اشعار این آیین، شخص پیش‌خوان به طبیعت از سوگ حضرت امام حسین (ع) گلایه می‌کند.
روستاهای کوهستانی وش، ابیانه، هنجن و تعداد دیگری از روستاهای کوهستانی کاشان و نطنز این نوع اشعار را می‌خوانند، درحالی‌که بیشتر در مناطق کویری فرات‌خوانی رایج است.
شمع زنی
چند گام مانده به غروب روز تاسوعا، آیین شمع‌زنی با روشن کردن ۷۲ شمع به تعداد یاران با وفای حضرت امام حسین (ع) در ۴۰ باب مسجد و زیارتگاه به یاد ۴۰ منزل اسرای کربلا با حضور جمع قابل توجهی از پیروان فرهنگ عاشورایی به ویژه با استقبال بانوان کاشانی برگزار می شود.
سوگواری گرچه در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی به اوج خود می‌رسد اما پس از دهم محرم همچنان محفل‌ها در کاشان تا شب شانزدهم ادامه می‌یابد که به شب شش امام حسین (ع) معروف است.
علم‌گردانی
علم‌گردانی در خور و بیابانک موروثی است و بیشتر سادات عبادی و موسوی اجرای آن را بر عهده می‌گیرند و در تاسوعای حسینی، علم از سوی سادات برای تبرک به منازل اهالی شهر خور برده می‌شود.
آیین سنتی مذهبی علم‌گردانی در خور و بیابانک قدمتی ۴۴۵ ساله دارد که همزمان با روز تاسوعای حسینی بر اساس آداب و آیین‌های سنتی اجرا می‌شود.
هنگام برگزاری این آیین سنتی مذهبی، عطر و دود اسپند در کوچه و ورودی خانه‌ها به مشام می‌رسد و اهالی محله با اسپند و گلاب و آب به استقبال علم می‌روند.
۲ علم در خور وجود دارد که در بالای یکی نشانه یک دست و دیگری علامتی اسلیمی است با ۲ برگ تنه چوب، علم را پارچه و دستمال های ابریشمی سیاه بندند.
طوق یا سر یکی از علم‌ها نقش تاج مانند دارد که آنها بنابر نوشته روی آن، این علم را سید رضا' فرزند سید شهاب موسوی خوری در سال ۹۸۳ قمری وقف حسینیه کرده است.
فانوس‌گردانی
فانوس‌گردانی در شام غریبان اصلی‌ترین آیین کوهپایه به شمار می‌رود و اجتماع بزرگ عاشوراییان محله جبل و حرکت به سوی امامزاده شاه ناصر نیز جلوه خاصی دارد.
در کنار آن از اول محرم تا پایان دهه هر روز به نام یکی از شهدای کربلا مراسم تعزیه‌خوانی سنتی در جوشقان واقع در این منطقه و حسینیه با قدمت ۲۰۰ ساله برگزار می‌شود.
ذاکری، جغجغه زنی و پرسه زنی
شب تاسوعا یا همان شب نهم محرم کاشان، در مسجدی به نام یسمان آیین ذاکری برگزار می‌شود؛ به این صورت که مردم در مسجد جمع شده و نوحه‌هایی را با آهنگ‌ها و سبک‌های ابیانه قدیم با خود زمزمه می‌کنند.
سوگواری برای حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در روز تاسوعای حسینی با عنوان جغجغه‌زنی در روستای ابیانه از دیگر آیین‌های مورد توجه منطقه شمال استان اصفهان است؛ پس از آغاز نوحه‌خوانی، صدای بهم خوردن جغجغه‌های چوبی آغاز می‌شود که فضای خاصی را ایجاد می‌کند.
جمع عزاداران صبح تاسوعا و عاشورا با قدم زدن در کوچه‌ها مقابل خانه‌های دارای نذری ایستاده با صدای بلند فاتحه‌ای می‌خوانند و سراغ خانه بعدی می‌روند.
سنج‌زنی
شهرستان آران‌وبیدگل با بیش از ۱۲۰ هیات مذهبی، از ظرفیت زیادی در زمینه آیین های سنتی برخوردار است که از جمله می‌توان به سنج زنی اشاره کرد.
آیین سنج‌زنی در واقع نمایش سنگ زدن گروهی در مخالفت با سپاه شمر برای تاختن با اسب‌ها بر پیکر بی‌جان شهدای کربلا است.
گروهی به شکل نمادین در این آیین با چوب‌هایی که سنگ یا سنج نامیده می‌شود، به حرکت درآمده و اشعار خاصی را با گویش محلی زمزمه می‌کنند.
کتل
نوش‌آبادی ها کتل را نماد حضرت علی‌اصغر (ع) می‌دانند؛ گر چه این سنت با آیین‌های برکت بخشی، باران خواهی و حاصلخیزی ایرانی که کودکان در آن نقش محوری دارند، ارتباط اساسی دارد.
کتل کودکی است که روز عاشورا بر اسبی تزیین شده، می‌نشانند که البته ترتیبش چنین است که پیش از تولد کودک نذر می‌کنند تا اگر نوزاد پسر شود، در نخستین یا دومین عاشورای پس از تولدش کودک را کتل کنند.
سقاخوانی
سقاخوانی از دیگر آیین‌های سنتی است که ارادتمندان به حضرت امام حسین (ع) درحالی‌که با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه‌ای دارند، به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران حسینی را سیراب می‌کنند.
طوق‌گردانی
مردم شهر ابوزیدآباد از توابع آران‌وبیدگل نیز پس از یک دهه عزاداری و سوگواری در حسینیه‌ها و تکایا، صبح روز عاشورا به برگزاری آیین طوق‌گردانی و نخل‌برداری می‌پردازند.
بزرگ‌ترین میدان‌گاه کهن ابوزیدآباد به نام میدان اعتمادی روز دهم ماه محرم هر ساله میزبان آیین نخل‌برداری، طوق‌گردانی و ذوالجناح گردانی است و هنگام اجرای هر پرده از رویدادهای روز عاشورا به صورت نواخوانی جمعی و سنتی در میانه میدان برگزار می‌شود.
آیین خیل عرب
خیل عرب از دیگر آیین‌های عزاداری شهرستان آران‌وبیدگل است که در روزهای ۱۱ و ۱۲ محرم در شهر نوش‌آباد برگزار می‌شود و نماد حرکت طایفه بنی اسد برای خاکسپاری پیکرهای بر زمین مانده شهدا در صحرای کربلا است.
در این آیین نمادین گروهی عزادار درحالی‌که لباس سفید عربی بر تن دارند، با ضربات موزون نی‌های چوبی، اشعار موزون می‌خوانند و ژرفای اندوه خود را به نمایش می‌گذارند.
نان عباسعلی
نذری به ویژه توزیع خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها یکی از آیین‌های مشترک در نقاط شمالی استان اصفهان است که از جمله می‌توان به نذر شیر و پختن نانی در روز تاسوعا با نام نان عباسعلی در کاشان و آران‌وبیدگل اشاره کرد.
مردم این خطه در شب تاسوعا دیگ‌های نذری نوعی حلوا (به زبان محلی ترحلوا) را برپا می‌کنند و پای این دیگ‌ها به راز و نیاز و طلب حاجت می‌پردازند.
صبحگاه، عزاداران با این ترحلوا و نانی که مردم روز تاسوعا به نام حضرت ابوالفضل العباس (ع) می‌پزند (نان عباسعلی) پذیرایی می‌شوند.
نخل‌برداری و نخل‌بندان
نخل نماد تابوت و نخل‌گردانی نماد تشییع جنازه حضرت سید الشهدا (ع) و ۷۲ تن از یاران با وفای ایشان است که به تدریج با ساخت حسینیه‌ها و ایجاد صفه نخل، اجرای آیین نخل‌بندی و نخل‌گردانی منظم‌تر شد.
برگزاری آیین نخل‌برداری که نمادی از تشییع پیکر پاک حضرت سید الشهدا (ع) می باشد، در روز عاشورا با پنج نخل سرپره، فین، باغ، کلهر و باباشرف به طور ویژه با حضور پرشور و اعتقاد خاص خیل عزاداران در کاشان و برخی دیگر از نقاط شمالی استان اصفهان برگزار می‌شود.
نمونه دیگر آیین سنتی مذهبی نخل‌بندان در شهر زواره از توابع شهرستان اردستان در فاصله ۱۱۸ کیلومتری شمال شرقی اصفهان است.
این نخل سالانه آخرین جمعه منتهی به آغاز ماه محرم از چوب تهیه و به وسیله پارچه‌های رنگارنگ پوشیده و تزیین می‌شود که بستن پارچه‌ها و آماده‌سازی آن نخل‌بندان نام دارد.
بستن پارچه‌ها به نخل همراه با روضه‌های سنتی، ذکرها و توسل به ائمه و حضرت سید الشهدا (ع) انجام می‌شود که دیگر افراد حاضر هم با صدای بلند همراهی می‌کنند.
این آیین سنتی مذهبی صبح زود همراه با زیارت عاشورا روبه‌روی صفه نخل و سپس پخش نذری آغاز و در پایان هم آش نذری توزیع می‌گردد.
مشابه این برنامه در اردستان شب‌های دهه نخست محرم پس از عزاداری و نخل‌گردانی درون حسینیه روباز راهمیان انجام می‌شود و مردان جوان در میان همراهی حاضران با صدای اندوهگین و چشم‌های اشکبار، با بلند کردن نخل چند مرتبه آن را به گردش در می‌آورند.
زار خاک
آیین 'زار خاک' از اصلی‌ترین مراسم محرم در خطه شرق اصفهان به شمار می‌رود که عصر تاسوعا در قلعه تاریخی روستای قورتان برگزار می‌شود.
روز تاسوعا مراسم از صبح تا اذان ظهر ادامه دارد، ابتدا همه کوچه‌ها و خیابان‌های خاکی با آب شسته و سپس در میانه راه کاه پاشیده می‌شود تا جایی که کاه تمام معابر را پر کند.
آغاز آیین با گرداندن شال‌ها آغاز می‌شود که به آن 'شال‌گردانی' می‌گویند، سپس دسته سادات حرکت کرده و به دنبال آنها عموم مردم راه می‌افتند و تا کمی پیش از غروب آفتاب همه روستا را می‌پیمایند، در طول حرکت در روستا هر چند قدم، همه دسته می‌نشیند، مشتی کاه بر سر می‌ریزد و سپس به راه خود ادامه می دهد.
زار خاک به شکل معمول از روز اول تا دوازدهم محرم برقرار است، اما روز تاسوعا روز برگزاری آیین اصلی است و جمعیت بسیاری به میدان و خیابان اصلی روستا می‌آیند؛ در این آیین پیر و جوان، زن و مرد و همه اهالی روستا حضور دارند.
مردم این روستا در ۲ دسته سید شال سبز و مردم عادی به راه می‌افتند و شال های خود را تکان داده و ذکرهایی زیر لب زمزمه می‌کنند.
آیین زنگ حیدری
یکی از آیین‌های کهن منطقه است که نوعی آرایه ادبی به حساب می‌آید و در گذشته بیشتر در نوش‌آباد از توابع آران‌وبیدگل مرسوم بوده؛ اما حدود نیم قرن است که دیگر اجرا نمی‌شود.
در این آیین زنگ کهنی را به پایه منبر مسجد می‌بستند و سقاخوان‌ها پای زنگ نشسته و به اشعار خواننده زنگ حیدری گوش فرا می‌دادند.
وداع خوانی و بحر طویل خوانی
یکی از سوزناک‌ترین قسمت‌های یک تعزیه است که به صورت گروه‌خوانی در برخی نقاط کاشان و اطراف آن در رثای مظلومیت حضرت امام حسین (ع) و برادر بزرگوارشان ابوالفضل العباس (ع) به اجرا در می‌آید.
و بحر طویل خوانی نیز آیینی است که به صورت عمومی در محرم و به صورت خاص در تعزیه از سوی برخی گروه‌ها در اصفهان اجرا می‌شود.
تجمع عزاداران ۲۴ هیات براآن شمالی و جنوبی
عزاداری هفت روستای براآن جنوبی در قالب دسته‌های عزاداری از روز چهارم محرم و از روستای روران آغاز می‌شود، این کار از رسوم قدیمی این منطقه به شمار می‌رود.
روستاهای روران، کروه، شیدان، زغمار، رحیم آباد، ازیران، هرمدان از روز چهارم تا دهم محرم به صورت گردشی در روستاهای یکدیگر حاضر و به مرثه سرایی و عزاداری مشغول می‌شوند، روران اولین روستا در روز چهارم و هرمدان آخرین روستا در روز دهم، میزبان عزاداران است.
سوگواران این منطقه در روز هشتم محرم در روستای حسین آباد، اسپارت و دسجا و روز تاسوعا در روستای جوزدان، دستگرد مار و کندلان تجمع می‌کنند و روز عاشورا نیز با حضور در روستای تیمیارت، برسیان و منشیان به سینه زنی و زنجیرزنی می‌پردازند، سپس در روز یازدهم محرم در امام زاده محسن ابن الحسن چهار میان، با بازسازی واقعه کربلا سوگواری خود را به پایان می‌رسانند.
گردهمایی هیات‌های مذهبی فریدن
بقعه متبرکه عارف بزرگ فریدن، شیخ ابوسلیمان دارانی در روز هفتم محرم میزبان هیات‌های عزاداری فریدن است.
روزهای تاسوعا و عاشورا در فریدن اما تجلی شور عظیم حسینی می‌باشد و گردهمایی بزرگ هیات‌های مذهبی شهرستان در عصر تاسوعا و حرکت تمام هیات‌ها به سمت مزار شهدای شهرستان یکی از آیین‌های کهن مردم فریدن در محرم است.
در این آیین، تمامی هیات‌های عزاداری پشت سر هم حرکت می‌کنند و با رسیدن به گلستان شهدا به مقام شامخ شهیدان و درگذشتگان ادای احترام می‌نمایند؛ علمداران هیات‌ها با رسیدن به گلزار شهدا به سمت قبور مطهر شهدا چرخیده و با خم کردن علم به طور نمادین ارادت خود را به مقام والای آنها نشان می‌دهند.
این مراسم هر ساله با اجتماع بزرگ مردم فریدن و میهمانانی از شهرهای همجوار همراه است و تا غروب تاسوعا ادامه می‌یابد.
فریدن در روز عاشورا هم غرق در ماتم و عزا می‌شود؛ از سال های دور تا به امروز رسم بر این بوده که در این روز همه دسته‌های عزاداری پرچم‌ها، نمادها، علم‌ها و سایر تجهیزات خود را با نظم خاص و زیبایی به حرکت در می‌آورند.
در این مراسم که در بلوار اصلی فریدن برگزار می‌شود، حرکت گروه تعزیه خوان‌ها با پوشش شخصیت‌های مختلف واقعه عاشورا، حرکت بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین هیات عزاداری شهرستان، حرکت نمادین کاروان کربلا، گهواره حضرت علی اصغر(ع) و گاری شیر گریان صحنه‌های خاصی را رقم می‌زند.
مراسم ویژه روز عاشورا در فریدن قدمتی دیرینه دارد، این مراسم در سال های دور به این نحو برگزار می‌شده است که همه دسته‌ها با ورود به محوطه نیروی انتظامی شهرستان مورد اسقبال و پذیرایی قرار می‌گرفتند و از درب دیگر به سمت مسجدها خارج می‌شدند.
این مراسم امروزه با کمی تغییر همچنان پرشور و باشکوه برگزار می‌گردد؛ به این صورت که همه هیات‌های عزاداری در ساعت های منتهی به ظهر عاشورا با عبور از بلوار اصلی شهر به سمت مسجدها و تکیه‌ها رهسپار می‌شوند.
توقف هیات‌ها در جوار خانه خانواده‌های داغ دیده برای تسلیت و نثار فاتحه به روح درگذشتگان آنها، همچنین پذیرایی از عزاداران، قربانی کردن پیش پای هیات برای تبرک و نذر نیز در طول حرکت دسته‌ها انجام می‌شود.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد عزاداری‌ها در فریدن، اصالت و محتوای پربار نوحه‌ها، ریتم و ضرب طبل‌ها می‌باشد؛ به طوری که پس از گذشت سال‌ها هنوز انواع خاصی از سینه‌زنی و زنجیرزنی معروف به سه ضرب در میان هیات‌ها دیده می‌شود که جذب گردشگر مذهبی برای تماشای این آئین‌ها را نیز به دنبال داشته است.
از دیگر نکات قابل توجه روز عاشورا در فریدن پخت و توزیع گسترده انواع غذاهای نذری است؛ به طور تقریبی تمامی مردم و مسافران ورودی از این غذاها تناول می‌کنند و کسی در این روز به تهیه و طبخ غذا در منزل مشغول نیست.
پخت گسترده حلیم نیز در صبح تاسوعا و عاشورا یکی دیگر از رسوم مردم فریدن است.
۹۸۶۱/۶۰۲۶/۸۱۲۳/۶۰۲۰/
نظر شما