دریانوردی؛ مهمترین عاملی که بوشهر را به کانون اصلی تجارت بدل ساخت

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ بوشهر یکی از بنادر قدیمی کشور محسوب می شود که دارای موقعیت جغرافیایی منحصر به فردی بوده چراکه گستردگی مرزهای بوشهر با دریا باعث ارتباطات بازرگانی وسیع این بندر با کشورهای حوزه خلیج فارس، آسیای جنوب شرقی و شرق دور شده است. در داخل ایران نیز بوشهر به دلیل مرکزیتش در میان بنادر جنوب، نزدیکی به استان فارس و دسترسی به نواحی داخلی ایران، همواره موقعیت مناسب تجاری دارد. بنابراین بوشهر به واسطه دریانوردی که در طول تاریخ به خود دیده فراز و نشیب هایی را پشت سرگذاشته است. از این رو پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز جهانی دریانوردی به فراز و فرود این بندر در طول تاریخ پرداخته است.

دریانوردی در ایران

ایرانیان از زمان حکومت ایلام در دوره باستان دریانوردی می کرده اند به‌ویژه این که اریتره حاکم پرآوازه و قدرتمند ایلامی نگاه ویژه‌ای به دریانوردی داشت و نیروی‌دریایی او از راه خلیج فارس و دریای عمان با تمدن‌های پیرامون رودخانه های سند و هند و از راه آبی تنگه هرمز با تمدن سومر ارتباط برقرار می کرد که در این زمان بندر ریشهر(بوشهر امروزی) یکی از بنادر مهم محسوب می شد. پس از آن در دوره امپراطوری هخامنشی، دریانوردی پیشرفت قابل توجهی کرد و وجود ۱۲۰۰ کشتی و دریانوردان هخامنشی در لشکرکشی خشایارشاه به یونان، حکایت از همین امر دارد اما بعد از حمله اسکندر مقدونی، دریانوردی در خلیج فارس که بیشتر در حوزه نظامی فعال بود، اعتبار خود را از دست داد و این اتفاق تا تاسیس امپراطوری ساسانی ادامه یافت.

در این زمان، ساسانیان برای حمایت از تجار بومی، صیادان و مهم‌تر از همه مسایل دفاعی، بندرهایی در خلیج فارس ایجاد کردند که از جمله این بنادر می‌توان به بندر ریو اردشیر در نزدیکی بندر بوشهر، بندر بصره یا بندر اُبِله نزدیک بندرعباس کنونی اشاره داشت. در این دوره ساسانیان به عامه ساحل‌نشینان و ماهی‌گیران، کشتی‌های تجاری و به طور کلی افرادی که در حوزه دریانوردی فعال بودند، خدماتی ارایه می کردند.

این روند تا فتوحات دوره اسلامی ادامه داشت تا اینکه در قرون نخستین دوره اسلامی، دریانوردی یکی از دغدغه های حاکمان شد. در همین زمان به فرمانده نیروی‌ دریایی امیرالبحر گفته می‌شد. امیرالبحر وظیفه داشت از مرزهای آبی جهان اسلام در برابر متجاوزان و کفار دفاع کند. البته علاوه بر مرزداری آبی، از آن‌جا که کشتی‌های صیادی و تجاری مسلمانان نیاز به حفظ و حراست از شر دزدان دریایی داشتند، نیروی‌ دریایی حکام مناطق ساحلی وظیفه داشتند از کشتی‌های صیادی و تجاری مسلمانان حمایت و دفاع کنند.

در این دوره بندر بوشهر در حوزه دریانوردی پیشرفت کرد و از قرن دوم هجری کشتی‌های فراوانی از سیراف در این بندری به نقاط مختلف جهان می رفتند. همچنین کشتی‌های مسافرتی از بوشهر، حاجیان را به بندر جار و جده در شبه‌جزیره عربستان می‌بردند.

با حمله مغول دریانوردی ایران رو به ضعف نهاده شد و بوشهر به مرور اهمیت خود را از دست داد تا اینکه در دوره تیموریان تا حدودی خود را احیا کرد اما توانایی رسیدن به اوج را به دست نیاورد تا اینکه در دوره صفویان به ویژه شاه عباس بار دیگر دریانوردی ایران توسعه یافت و بندر بوشهر نیز توانست تا حدودی موقعیت از دست رفته خود را به دست آورد اما در دوره شاه سلطان حسین بار دیگر نه تنها بوشهر بلکه تمام ایران در یک دوره ای دچار هرج و مرج شد تا اینکه نادرشاه افشار به این هرج و مرج پایان داد.

تاسیس نیروی دریایی مدرن و پیشرفت دریانوردی و توسعه بوشهر

نخستین نیروی دریایی مدرن ایران توسط نادرشاه افشار تأسیس شد. او با خرید چند کشتی از انگلیس و هلند، موفق شد نیروی دریایی ایران را تأسیس کند و پس از آن عملیات ساخت کشتی در بوشهر را آغاز کرد که برای این کار دستور داده بود تا چوب را از مازندران به بوشهر حمل کنند. هرچند نادرشاه در عین حال به انگلیسی ها روی خوش نشان نمی داد. اسماعیل رایین در کتاب خود نامه یی آورده که نادرشاه به شیخ نصر حاکم وقت بوشهر درباره تماس وی با یک انگلیسی نگاشته و در آن نادر هشدار می دهد که از تماس با انگلیسی ها پرهیز شود و درباره مسایل خلیج فارس و جزایر آن گفت وگو نشود. نادرشاه توانست ناوگانی قوی مرکب از ۳۰ کشتی و چند قایق در خلیج فارس به وجود آورد. لنگرگاه های آنها بندرعباس و بوشهر بود و همین امر هم باعث رونق دوباره این نواحی شد. وی با گماردن یک تاجر انگلیسی به نام جان التون، بوشهر را به صورت مرکز مهم کشتی سازی و پادگان نظامی درآورد. همچنین در همین دوره به هلندیان آزادی بازرگانی در بوشهر داده شد و اجازه دادند که در بوشهر برای خود خانه بسازند و در هرجا که مایل بودند در فاصله میان شهر و قلعه نادریه برای خود نوکران و اقامتگاه هایی داشته باشند اما در همین زمان جنگ با عثمانی و عصیان های داخلی، نادر را از تکمیل نهایی و تقویت ناوگان خود بازداشت و کم کم غفلت مأموران به تدریج آن را از میان برد تا آنجا که هارفورد جانس بریج نماینده کمپانی هند شرقی گزارش می‌کند: هنگامی که در ۱۷۸۴ وارد بوشهر شدم، از کشتی‌های نادر سه کشتی باقی‌مانده بود که هریک۵۰۰ تن ظرفیت داشتند.

بوشهر؛ تکیه گاه تجاری ایران در دوران قاجار

در دوره زندیه تجارت خانه هایی در بوشهر ایجاد شد و این بندر رونق یافت. کریم خان علاقمند بود که بندر بوشهر رونق تجاری پیدا کند و خلأ بندرعباس را پر کند و حمایت گاه و بی گاهی که وی از حکام محلی بوشهر می کرد در راستای سیاست تقویت اقتصادی بوشهر بود اما بعد از آن یک دوره هرج  مرج پیش آمد. بنابراین توجهی به توسعه دریانوردی و نیروی دریایی نشد تا اینکه ناصرالدین شاه قاجار به منظور توسعه نیروی دریایی، موفق به خرید یک کشتی ۶۵۰ تنی مجهز به چهار اراده توپ کروپ از آلمان شد که نام آن را پرسپولیس گذاشت. همچنین کشتی کوچک دیگری نیز به نام شوش برای تردد و حفظ امنیت کارون خریداری شد.

از اوایل دوره قاجار به بعد، بوشهر از صورت یک بندر واقع در مسیر به یک بندرگاه مبادلات کالا و بندر اصلی ایران در سواحل خلیج فارس تبدیل شد. در این دوره بوشهر که بندری اقتصادی و معتبر بود، نقشی اساسی را در ترانزیت بین الملل به عنوان تکیه گاه تجاری ایران در دوره قاجار ایفا می کرد و یکی از کانون های مهم بازرگانی و بندری پیشرو در زمینه اقتصاد و تجارت خلیج فارس بود.

در این زمان به سبب پیشرفتی که در دریانوردی بوشهر اتفاق افتاد همه کالاهایی که از اقیانوس هند و مجاور آن خریداری می شد در بوشهر تخلیه و از طریق جاده های زمینی به شیراز حمل می کردند و حتی این رونق باعث مهاجرت افراد زیادی از اطراف به بوشهر شد. در همین زمان نیز چند کشتی کوچک از جمله کشتی مظفری به این ناوگان دریایی افزوده شد اما در سال‌های بعدی و به دلیل مشکلات داخلی ایران؛ یعنی انقلاب مشروطه و پس از آن کودتای سوم اسفند۱۲۹۹ خورشیدی همه این کشتی‌ها با بی‌توجهی مواجه و در نتیجه به تدریج در خورسلطانی نزدیک بوشهر به آب فرو رفته و غرق شدند.

افول دریانوردی و جایگاه اقتصادی بوشهر

در رژیم پهلوی اجرای سیاست انحصار تجارت خارجی باعث شیوع قاچاق و ناامنی در بوشهر شد و سختگیری هایی که از طرف گمرک این بندر برای جلوگیری از تجارت اقلام انحصاری می شد، تجار را از آن بندر راند. از طرف دیگر همزمانی انحصار تجارت خارجی با احداث خط آهن سراسری باعث شد تا تجاری که به سبب قانون انحصار تجارت خارجی متضرر می شدند و از ناامنی و خرابی بندر بوشهر در رنج بودند به فکر جابجایی دفاتر تجاری خود به بنادر استان خوزستان بیافتند و همین امر هم زمینه های افول دریانوردی از یک طرف و عقب ماندگی بوشهر را فراهم آورد.

اگرچه برای بهبود تجارت بوشهر سیاست هایی اتخاذ شد اما به دلیل اینکه پایه و اساس درستی نداشتند، نتیجه مطلوبی به دست نمی آمد. برای نمونه تأسیس اتاق تجارت در بوشهر و انتقال نظریات و تجربیات تجار این بندر به دولت مرکزی اگرچه در وهله نخست بسیار مفید به نظر می آمد اما به دلیل اینکه تجار از اقتصاد رژیم پهلوی در رنج بودند با این نهاد همدلی و همکاری را لازم نکردند و در عمل اتاق تجارت بوشهر به نهادی دولتی تبدیل شده بود که تجار با آن همکاری ظاهری و سطحی می کردند. با توجه به این اتفاق بوشهر جایگاه اقتصادی قابل قبولی را که در میان دیگر بندرهای ورود و خروج کالا در ایران به دست آورده بود، طی چند سال از دست داد اگرچه در دهه ۵۰ خورشیدی اقداماتی انجام گرفت اما این اقدام ها در راستای سیاست های دولت آمریکا برای گسترش سیطره خود در خلیج فارس بود.

جایگاه راهبردی بوشهر در دریانوردی تجاری و نظامی

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دریانوردی ایران در حوزه های تجارت و نظامی رونق چشمگیری پیدا کرد که در این میان بندر بوشهر از اهمیت زیادی برخوردار شد زیرا جایگاه راهبردی این بندر در خلیج فارس  باعث شد تا به حوزه اقتدار نظامی و تجاری ایران افزوده شود. این بندر بیشترین طول مرز دریایی با خلیج فارس دارد که از حدود ۳۰۰ هزار دریانورد کشور چیزی در حدود ۱۰۰ تَن از آنها در بوشهر فعالیت می کنند که این امر نشان دهند ظرفیت بالای این بندر در امر دریانوردی است.

در این دوره انجام زیرساخت های مهم، زمینه فعالیت دریانوردی را ایجاد کرده است که نخستین مرکز شبیه‌سازی کشتی جنوب کشور برای مهارت‌افزایی کشتی، برگزاری دوره‌های آموزش دریانوردی و ارزیابی شایستگی دریانوردان از جمله اقدامات محسوب می شود.

همچنین بوشهر به دلیل توسعه دریانوردی خود به یکی از مراکز مهم گردشگری دریایی تبدیل شده است که از جمله اقدامات صورت گرفته در این مقوله می توان به بهسازی و احیا پایانه مسافری دریایی بندر بوشهر، توسعه خطوط مسافری، به کار گیری کارشناسان و بازرسان خبره و متخصص در جهت برنامه ریزی، بهسازی علائم دریایی و کمک ناوبری محدوده آب های ساحلی بوشهر برای ایمنی بیشتر در تردد شناورهای دریایی و قایق ها، تخصیص اعتبار برای ایجاد اسکله های مسافری دریایی و همچنین توجه به ارتقاع سطح کیفی شناورهای خدمات دهنده پرداخت، اشاره داشت.