دانش‌آموزان و خوب و بدِ لباس‌های هم‌شکل

 به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا، هر سال با شروع مهرماه و بازگشایی مدارس تهیه لباس فرم دانش‌آموزان به دغدغه بزرگی برای والدین تبدیل می‌شود؛ موضوعی که در ظاهر ساده به نظر می‌رسد اما پر از ابعاد گوناگون است؛ موضوعی که می توان از زوایای مختلف اقتصادی، روان شناختی و جامعه شناختی بدان نگریست و کارکردها مختلف مثبت و منفی آن را برشمرد.

هر چند در گام اول می‌توان گفت لباس فرم زمینه های نظم و یکرنگی ظاهری دانش آموزان را به همراه دارد اما در مناطق کم برخوردار زمینه ساز مشکلاتی برای دانش آموزان و اولیا نیز شده است؛ چه از بابت هزینه های آن و چه از بابت منطبق نبودن رنگ لباس های فرم با سلایق دانش آموزان. بحث رنگ به این دلیل اهمیت دارد که می تواند در میزان رشد تحصیلی، افزایش نشاط و شادابی دانش آموزان یا خستگی زودهنگام آنها در کلاس درس تاثیر بگذارد. چه بسا در سال های گذشته برای بسیاری از لباس های فرم مدارس از رنگ های تیره مانند زرشکی، سرمه ای، قهوه ای تیره یا مشکی استفاده می شد که این امر زمینه های نارضایتی برخی از دانش آموزان را به همراه داشت.

جدا از بحث رنگ، مساله اقتصادی نیز مورد دیگری است که باید به آن پرداخت. اگر در گذشته خانواده ها لباس فرم هایی تهیه می کردند که تا سه سال دانش آموزان می توانستند از آن استفاده کنند، امروزه شاهد این هستیم که هر سال یک مدل خاص و یک رنگ خاص از لباس های فرم را می خواهند که این امر با توجه به شرایط اقتصادی کنونی و وضعیت و توان مالی خانواده ها هزینه های مضاعف شناخته می شود که به مراتب فشارهای روحی و روانی هم به دنبال خواهد داشت.

گاه نیز شاهد سودجویی هایی در زمینه تهیه و تولید لباس های فرم مدارس هستیم. به این صورت که برخی از  مدارس سالانه با تولید کننده خاصی بر سر تهیه لباس های فرم قراردادهایی می بندند و در این مسیر جریان های نقدی و غیر شفافی بین آنها رد و بدل می شود. اهمیت این مساله چنان است که به تازگی سامانه پوشاک مدارس راه اندازی شده است. در این زمینه «سیدهادی دلبری» معاون هماهنگی، اقتصادی و نظارت بر امور استان های سازمان دانش آموزی به تازگی گفته است: هدف از راه‌اندازی سامانه پوشاک، شفاف سازی در دو مسیر است؛ نخست مسیر جریان نقدی(مالی) از خانواده به مدرسه و تولید کننده و دیگری شفاف سازی نحوه انتخاب جنس و کیفیت پارچه (که اصرار داریم حتماً تولید ملی باشد) ، مدل پوشاک و انجام تعهدات تولید کننده مطابق قرارداد در مدت زمان تعیین شده است.

معاون هماهنگی، اقتصادی و نظارت بر امور استان‌های سازمان دانش آموزی می افزاید: علاوه بر این، سازمان دانش آموزی امسال تلاش کرد تا پرداخت‌های مالی را تا حد ممکن منظم، شفاف و قابل پایش کند. در سنوات گذشته هیچ مدل مدونی برای تقسیمات مالی وجود نداشت. پیش از این تولیدکننده از طریق روابط شخصی‌اش، پروژه لباس فرم مدارس را در اختیار می‌گرفت و هزینه‌ای نیز بابت این کار پرداخت می‌کرد اما فرآیند آن نامشخص بود. اما در سال جاری این مبلغ به صورت مشخص در قرارداد مدرسه درج می شود و هر مدرسه می‌تواند سهم مشخصی از تولید کننده اخذ کند که توسط کارگروه استانی تعیین می‌شود.

با توجه به آنچه گفته شد، مساله لباس های فرم دارای ابعاد گوناگون است و آنچه شرحش گذشت مختصری از مباحث موجود در این زمینه است. در گفت‌وگویی که با «حسین میرزائی» انسان‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی انجام دادیم سعی کرده‌ایم به ابعاد و کارکردهای مختلف این موضوع بپردازیم. در ادامه مشروحی از این گفت و گو را می خوانید:

کارکردهای مثبت لباس فرم چیست؟

حسین میرزائی در خصوص کارکردهای مثبت لباس‌ فرم مدارس اظهار داشت: بیشترین دفاعی که از لباس‌های فرم در مدارس می شود به دلیل ایجاد حس برابری است. به این معنا که تمام افراد یک مرکز آموزشی از لباس های متحدالشکل و یکسان استفاده می‌کنند و در این صورت قاعدتا جر و بحثی در خصوص لباس بین بچه ها دیده نمی شود، تمسخری وجود ندارد و تبعیض‌ها از بین می‌روند. بین دانش‌آموزان لباس مد و غیر مد مطرح نمی‌شود و قاعدتا و علی‌الاصول نوعی برابری بین دانش‌آموزان ایجاد می‌شود.

مورد دوم از مزایای پوشیدن لباس فرم، ایجاد حس تعلق است، به این معنا که بسیاری از افراد در مراکز و سازمان‌های مختلف مانند مدرسه با پوشیدن لباس‌های فرم خاص حس تعلق به آن شرکت یا سازمان و اداره پیدا می‌کنند و این امر یک جنبه مثبت شناخته می شود.

 نکته دیگر جنبه کاربردی لباس‌های فرم خصوصا برای والدین است. وقتی دانش آموزان لباسی خاص برای مدرسه داشته باشند والدین مجبور نیستند در هر فصل یا دوره، لباس جدیدی برای دانش آموز تهیه کنند یا دغدغه این را داشته باشند که هر روز چه نوع لباسی به وی بپوشانند. وجود لباس‌های فرم نوعی یکنواختی و عدم توجه به سلیقه و مد را در پی دارد.

چهارمین ویژگی مثبت برای لباس فرم، مساله نظم و دیسیپلین است. وقتی افراد لباس های متحد الشکل می پوشند، این امر سبب می شود حواس پرتی برای معلم و یا دانش آموزان دیگر به وجود نیاید. چون لباس های مختلف و رنگ های مختلف یکی از متغیر هایی است که می تواند باعث حواس پرتی شود. به همین مناسبت مقایسه هم صورت نمی گیرد. از طرفی کسی که از لباس فرم استفاده می کند ملزم به رعایت برخی از قواعد است. یعنی می داند وقتی با لباسی خاص وارد محیطی شده است، آن محیط دارای قوانین و مقرراتی است که نمی تواند از آن غفلت کند.

برخی مدارس خاص لباس های خاص دارند و از طریق لباس هایی که برای دانش آموزانش در نظر گرفته است، پرستیژ هم ایجاد می کنند. یعنی به گونه ای مدارس خود و دانش آموزانشان را از دیگر مدارس و دانش آموزان متمایز می کنند و به این ترتیب  برای خود هویتی خاص شکل می دهند. 

نکته پنجم این است که لباس فرم روی نمادهای قومی و مذهبی را می پوشاند و به نحوی وحدت ملی ایجاد می کند. همسو کردن و یکنواخت کردن افراد از طریق لباس های یک شکل تا حدودی تفاوت ها و تنوع ها را از بین می برد و این امر سبب می شود تفاوت ها کمرنگ تر و تشابهات بیشتر شود.

لباس فرم، دانش آموزان را برای زندگی خارج از مدرسه آماده نمی‌کند

میرزائی اظهارات خود را این گونه ادامه داد: اگر بخواهیم از نقاط منفی لباس های فرم صحبت کنیم اول از همه باید به مساله اقتصادی لباس های فرم توجه کنیم. بسیاری از خانواده ها تهیه لباس فرم برایشان دشوار است و با توجه به شرایط اقتصادی کنونی قادر نیستند هر سال برای فرزندانشان لباس فرم جداگانه تهیه کنند. تحمیل خرید لباس‌های فرم هر ساله فشار مضاعفی خصوصا برای خانواده هایی که دو یا سه فرزند دارند وارد می کند.

دومین نکته منفی، نفی آزادی است. یعنی وقتی که شما افراد را به هر نحوی از جمله لباس، یکسان‌سازی می‌کنید خود به خود فردیت را از بین می برید و فرصت تفکر از آنها گرفته می شود. چون اصولا وقتی لباس فرم پوشیده می‌شود به معنای این است که فرد در چارچوبی قرار می گیرد که درباره بسیاری از مسائل مربوط به آن نمی‌تواند فکر و اظهار نظر کند. بخاطر همین است که در بسیاری از مراکز، به ویژه نهادهای نظارتی مانند زندان‌ها، پادگان‌ها و یا بیمارستان‌ها از لباس فرم استفاده می‌شود. این امر یعنی دیسیپلین. یعنی فرد ملزم به رعایت مجموعه‌ای از قواعد است و درباره آن اصول نباید فکر کند و فقط باید آنها را  انجام دهد. به همین دلیل لباس فرم از یک سو می تواند آزادی افراد را تحت شعاع قرار دهد و از سوی دیگر قدرت تفکر را به همین نسبت از دانش آموزان بگیرد.

نکته منفی سوم در مورد جنس‌گرایی است. در واقع تفاوت هایی بین لباس های دخترانه و پسرانه وجود دارد که این باعث نوعی تبعیض می شود. برای مثال دختران ملزم هستند مقنعه داشته باشند و گاهی اوقات در خود مدرسه هم نمی توانند آنها را بردارند و این باعث نوعی تبعیض بین دختران و پسران و پوشش آنها می شود.

نکته آخر -و به نظر من مهم‌ترین نکته این مصاحبه- این است که در واقع لباس فرم مدرسه دانش آموزان را در برابر زندگی با دیگرانِ خارج از مدرسه آماده نمی کند. به این معنا که یکی از اهداف مدرسه انطباق دانش آموزان با شرایط جامعه است. وقتی کودک یا دانش آموز از کلاس اول تا ششم ملزم است که لباس فرم بپوشد در واقع با مفهوم تفاوت آشنا نمی شود؛ تفاوتی که در خارج از مدرسه و در سالهای بعد نیز با آن مواجه می‌شود. مدرسه‌ به مثابه مدرسه، به این شکل، نه برای دانش‌آموز (به عنوان فرد) و نه برای مردم (به عنوان جامعه) مطلوب نیست. هر آن چیزی که در مدرسه می‌گذرد از یک جهان ایزوله شده و محافظت شده‌ای می‌آید که پس از آن افراد را در گستره عظیمی رها می‌سازد و این امر با جریان انطباق‌پذیری دانش‌آموز در مدرسه با جامعه منافات دارد. اهمیت و زیبایی چندفرهنگی از این طریق فراموش می‌شود و ارتباط فرهنگ‌ها با لباس متحدالشکل از بین می‌رود. به نظر من اگر قرار باشد از لباس‌های فرم‌ در مدارس استفاده شود باید منطبق با فرهنگی باشد که افراد در آن زیست می‌کنند.