انقراض گیاهان، نابودی ستون فقرات زمین

شورای جهانی تنوع زیستی موسوم به IPBES که نهادی وابسته به سازمان ملل است در تازه‌ترین گزارش خود هشدار داد که حدود یک میلیون گونه گیاهی و حیوانی در سراسر جهان در معرض انقراض قرار دارند و بسیاری از آنها ممکن است تا چند دهه دیگر کاملا منقرض شوند.

پژوهشگران سازمان ملل هشدار داده‌اند که تغییر رویکردها و سیاست‌ها در حوزه کشاورزی، مصرف و محیط زیست، ضرورتی عاجل دارد. روبرت واتسون، مدیر کل تشکیلات IPBES معتقد است که انقراض گونه‌های گیاهی دستکم به همان اندازه تغییرات اقلیمی مخاطره‌انگیز است، او هشدار می‌دهد که ما انسان‌ها با ادامه وضعیت کنونی بنیادهای اقتصاد و معیشت خود را نابود می‌کنیم.

افزایش سرعت انقراض گیاهان

سرعت انقراض گیاهان طی ۲۵۰ سال گذشته در اثر فعالیت‌های انسانی نسبت به سرعت انقراض طبیعی بسیار بیشتر بوده است.

گیاهان اکسیژنی را که تنفس می‌کنیم و غذایی که می‌خوریم، فراهم می‌کنند. آن‌ها همچنین ستون فقرات اکوسیستم‌های روی زمین هستند؛ بنابراین انقراض گیاهان برای تمام گونه‌ها، اتفاقی بد محسوب می‌شود. انسان‌ها طی روندی طولانی و بی‌سابقه در ۲۵۰ ساله گذشته موجب شده‌اند که تقریبا ۶۰۰ گونه‌ گیاهی از روی زمین محو شود.

تجزیه‌ و تحلیل موارد انقراض گیاهان در سرتاسر جهان که به‌ وسیله‌ دانشمندانی از باغ گیاه‌شناسی سلطنتی کیو و دانشگاه استکهلم مستندسازی شده بود، نشان داد که از زمان انقلاب صنعتی، ۵۷۱ گونه‌ گیاهی شناخته‌ شده به‌ طور کامل از طبیعت ناپدید شده‌اند. این تعداد بیش از دو برابر مجموع پرندگان، پستانداران و دوزیستانی است که طی همین دوره‌ زمانی منقرض شده‌اند.

انقراض گیاهان با سرعتی معادل ۵۰۰ برابر نرخ‌های طبیعی انقراض گونه‌های گیاهی یا نرخ طبیعی کاهش گونه‌ها قبل از بروز مداخلات بشری اتفاق افتاده است. اگرچه تعداد کمتری از گونه‌های جانوری از بین رفته‌اند؛ اما نرخ کاهش آن‌ها حتی بیشتر بوده و حداقل هزار برابر سریع‌تر از نرخ‌های طبیعی انقراض است. این مساله نشاندهنده تاثیر عظیم انسان‌ها بر حیات روی زمین است. پژوهشگران در مقاله‌ خود که در مجله‌ Nature Ecology & Evolution منتشر شده است، می‌گویند: انقراض گیاهان موجب به خطر افتادن حیات دیگر موجودات، اکوسیستم‌ها و تندرستی انسان‌ها می‌شود و باید در برنامه‌ریزی‌های حفاظتی مورد توجه قرار گیرد.

پژوهشگران دریافتند که بالاترین نرخ انقراض گیاهان در جزایر مناطق گرمسیری و نیز مناطق دارای آب‌ و هوای مدیترانه‌ای رخ داده است. این مناطق که معمولا از تنوع زیستی بالایی برخوردار و منزلگاه گونه‌های منحصر به‌فرد زیادی هستند؛ اما در برابر فعالیت‌های انسانی آسیب‌پذیری بیشتری دارند. گونه‌های گیاهی جنگلی مانند درختان و درختچه‌ها که در محدوده‌های جغرافیایی کوچکی زندگی می‌کنند مثل آن‌هایی که در جزایر کوچک محصور هستند، از گونه‌هایی بودند که احتمال گزارش انقراض آن‌ها بیشتر بود.

پژوهشگران می‌گویند این یافته‌ها نشان می‌دهد که افزایش در سرعت انقراض می‌تواند ناشی از همان عواملی باشد که در تهدید گونه‌های گیاهی باقیمانده نیز نقش دارند، قطعه قطعه کردن و تخریب پوشش گیاهی بومی منجر به کاهش یا از دست رفتن زیستگاه بسیاری از گونه‌های دارای قلمرو محدود می‌شود.

کارشناسان امر معتقدند برای توقف انقراض گیاهان ما نیاز داریم که تمام گیاهان سرتاسر جهان را ثبت کنیم، بازماندگان گونه‌های جدید از گونه‌های مهمی هستند که باید از آن‌ها محافظت کنیم. برای انجام این کار ما نیاز داریم که از هرباریوم و تهیه‌ راهنمای شناسایی گیاهان حمایت کنیم.

 ششمین بحران انقراض بزرگ

زمین در حال وارد شدن به دوره ای است که دانشمندان تحت عنوان ششمین بحران انقراض بزرگ از آن یاد کرده اند، طبق برخی برآوردهای صورت گرفته نرخ فعلی انقراض گونه‌های گیاهی صدها برابر بیشتر از سطح نرمال است، اهمیت این مساله بسیار بالاست چرا که انقراض گونه‌های گیاهی دیگر اورگانیسم های زنده، اکوسیستم‌ها و توانایی انسان برای زنده ماندن را در معرض خطر قرار می دهد.

حالا تیمی از دانشمندان باغ گیاهشناسی سلطنتی لندن و دانشگاه استکهلم اولین تحلیل جهانی از دیتای انقراض گیاهان (حاوی اطلاعات ۹۰ هزار گونه گیاهی) را انجام داده اند و متاسفانه نتایج آن ناامیدکننده است.

براساس این پژوهش که نتایج آن در نشریه بوم شناسی و تکامل منتشر شد، ۵۷۱ گونه گیاهی طی ۲۵۰ سال گذشته به کلی از بین رفته اند که این رقم بیش از دو برابر تعداد پرندگان، پستانداران و دوزیستانی است که در همین بازه منقرض شده اند.

علاوه بر این، محققان می گویند گیاهان با نرخی ۵۰۰ برابر بیشتر از نرخ نابودی شان پیش از مداخله انسان، به سمت انقراض پیش می روند. در واقع حدود یک سوم از ۹۰ هزار گونه گیاهی تحلیل شده توسط این تیم به نوعی در خطر انقراض قرار دارند.

کارشناسان می گویند درست است که انقراض بخشی از چرخه طبیعی به‌ شمار می‌رود، اما انسان به انقراض گونه‌ها سرعت بخشیده‌ است و گونه‌های در معرض خطر را افزایش می‌دهد، به عنوان مثال بر اساس گزارش صندوق جهانی حیات وحش، در سوئیس گسترش مناطق زیرکشت درختان سریع الرشد توسط انسان به جای جنگل‌های طبیعی مانع شکل گیری چرخه زیستی جانوران می‌شود و به همین دلیل انقراض گونه‌های اکوسیستم را سرعت می‌بخشد. به عنوان مثال گونه گیاهی لاله واژگون در ایران به علت چیدن آن‌ها از طبیعت و فروش آن‌ها به عنوان گل زینتی در خطر انقراض است.

پیمان تجارت بین‌المللی گونه‌های گیاهان در معرض خطر

(CITES) پیمان تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهان وحشی در معرض خطر انقراض در سال ۱۹۷۳ میلادی امضا شد.

هدف از این معاهده اطمینان از آن است که تجارت حیوانات وحشی و گونه‌های گیاهی ارزشمند و در خطر انقراض، بقای آنها را تهدید نکند. امروز بیش از ۳ هزار گونه جانوری و گیاهی در فهرست حفاظتی CITES ثبت شده‌اند و بر تجارت آنها نظارت می‌شود. اجلاس‌های CITES دو ساله‌ است و در آن تصمیماتی گرفته و قطعنامه‌هایی صادر می‌شود که مقررات اجرایی کنوانسیون هستند و از طرف کشورهای عضو اجرا می‌شوند که برخی از گونه‌های جانوری ایران نیز در فهرست CITES قرار دارد.

 ایران جزو کشورهای برتر در حوزه حفظ گیاهان کمیاب

رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: در دنیا برای حفاظت از تنوع زیستی به خصوص گیاهان دو روش وجود دارد، روش اول CITO یا حفاظت از رویشگاه است که متولی آن دو سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری و حفاظت محیط زیست است. روش دوم خارج از رویشگاه است به این معنا که گیاهان در معرض خطر را خارج از رویشگاه حفظ می کنند.

عادل جلیلی افزود: موسسه تحقیقات جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری در هر دو روش فعالیت دارد و طرح جامع ملی در خصوص حفظ گیاهان طراحی شده که ۵ طرح بزرگ دیگر در زیر مجموعه آن شگل گرفته و در حال اجرا است. مهمترین آنها «تعیین جایگاه حفاظتی گونه‌های گیاهی ایران» است که بر اساس شاخص‌های تعریف شده اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)) موسسه تمامی گونه‌های گیاهی را مانیتور و پایش می‌کند.

جلیلی تصریح کرد: در این پایش گونه‌های در معرض کاهش و خطر مشخص می شود، در ۱۵ سال گذشته موسسه RED DATA  این اطلاعات را به چاپ رسانده بود که اکنون موسسه در حال به روز رسانی این اطلاعات است تا دو سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری و حفاظت محیط زیست بر اساس این اطلاعات درباره جلوگیری از بهره برداری و مدیریت خاک برنامه ریزی کنند.

رئیس موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور با بیان اینکه پایش و به روز رسانی اطلاعات پروژه ملی است، عنوان کرد: ایران یکی از کشورهای دارای گونه های انحصاری فراوان است و اکثر این گونه ها نادر و جمعیت کمی دارند. بنابراین با کوچک ترین تخریب عرصه های منابع طبیعی این گونه ها حذف می شوند در نتیجه با انجام این پروژه وضعیت گونه های گیاهی مشخص می شود.

جلیلی اظهار داشت: ۸ هزار گونه گیاهی به طور طبیعی در کشور رویش دارد که از این تعداد ۲ هزار و ۳۰۰ گونه و زیرگونه به صورت انحصاری و نادر است که در هیچ نقطه ای از کره زمین وجود ندارد. این تعداد در اولویت پایش و بررسی قرار دارند، به عنوان مثال شمشاد دچار آفت شده و به شدت بنا به دلایل مدیریتی، تغییر اقلیمی و زیست شناختی در حال کاهش است که در پایش دلایل آن مورد بررسی قرار می گیرد و میزان کاهش آنها در ۱۰ سال گذشته مشخص می شود. پس از آنها گونه هایی که بومی نبوده اما دارای ارزش اقتصادی هستند مورد بررسی قرار می‌گیرند.

به گفته وی ایران جزو کشورهای مطرح در دنیا است که برنامه منسجم برای حفظ گونه های گیاهی خود دارد.

اطلاعات قرمز سال آینده منتشر می شود

وی تصریح کرد: حفاظت از گونه های گیاهی خارج از رویشگاه و حفظ بذر عملا وظیفه موسسه تحقیقات است و روش حفظ آن باغ ملی گیاه‌شناسی ایران و باغ های اقماری است که در استان ها قرار دارد و گونه های در معرض انقراض در آنها نگهداری می‌شود.

رئیس موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری گفت: در باغ ملی گیاه‌شناسی  بانک ژن منابع طبیعی ایران قرار دارد که بذرها در سردخانه آن نگهداری می شوند و سالانه می توان از آنها استفاده کرد و در صورت از بین رفتن گیاه می توان دوباره آن را احیا کرد.

به گفته وی کتاب اطلاعات قرمز (Red Data) که به زبان انگلیسی در سال ۷۸ منتشر شده بود، سال آینده با توجه به اطلاعات ۱۰ سال گذشته توسط محققان ایرانی منتشر می‌شود و تمامی اطلاعات آن در خصوص گیاهان به روز رسانی شده است.  

جلیلی عنوان کرد: در این کتاب به شاخصه های کاهش گیاهان از جمله تغییر اقلیم، دوره خشکسالی و ضعف مدیریتی، تبعات پروژه های عمرانی، برنامه های توسعه ای و تغییر کاربری اراضی اشاره شده است.

 بانک بذر ۱۴۰۰

رئیس موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری عنوان کرد: در پروژه «بانک بذر ۱۴۰۰»، ۳ هزار ۵۰۰ گونه انحصاری، نادر و در خطر انقراض که از نظر اقتصادی و دارویی نیز حائز اهمیت هستند، به بانک ژن یا همان بانک بذر منابع طبیعی منتقل می شود.

وی ادامه داد: در دو سال گذشته هزار و ۲۰۰ گونه به بانک ژن منتقل شده است که اقدامات بسیار بزرگی است، حدود ۶۰ محقق این گیاهان را در مناطق سخت و صعب العبور جنگلی و کوهستانی جمع آوری کرده اند.

 تغییر اقلیم و مهاجرت گیاهان

جلیلی با اشاره به دلایل به خطر افتادن گیاهان، گفت: تغییر اقلیم در کشورهایی که در مرز گرم و معتدل قرار دارند به شدت خود را نشان می‌دهد و به هم خوردن سیستم بارندگی و افزایش دما تهدیدی جدی برای گیاهان است و دراز مدت «مهاجرت گیاهان» اتفاق می‌افتد.

وی با اشاره به پدیده مهاجرت گیاهان ادامه داد: در صورت تغییر اقلیم و افزایش دما گیاهان از ارتفاعات پایین به بالا حرکت می کنند و از عرض های جغرافیایی پایین به عرض جغرافیایی بالا می روند و تنها اقدام در خصوص تغییر اقلیم سازگاری است، به طوری که باید میزان فشار بر منابع طبیعی کاهش یابد.

رئیس موسسه تحقیقات جنگل ها، مراتع و آبخیزداری توضیح داد: عرصه های منابع طبیعی همچون جنگل و مرتع به خودی خود به دلیل تغییر اقلیم دچار مشکل هستند و ما باید این فشار را کاهش دهیم، یکی دیگر از تهدیدات بزرگ تغییر کاربری اراضی است که بیشتر در عرصه‌های مرتعی اتفاق می‌افتد و در آن زمین را شخم می زنند و گیاهان را به خطر می‌اندازند.

وی ادامه داد: احداث جاده ها، ساختمان سازی، پروژه های توسعه‌ای و اشتغالزایی که با تغییر کاربری اراضی و بدون مطالعه لازم انجام می‌شود که منجر به تخریب سرزمین می شود. ما باید برنامه‌های توسعه‌ای را به گونه‌ای پیش ببریم که کمترین نیاز را به آب و زمین داشته باشند.

جلیلی عنوان کرد: در دنیا نیز اولین تاثیر هر حرکت توسعه ای روی منابع طبیعی است اما ابتدایی و کم هزینه ترین روش اصلاح و تغییر راهبرد توسعه در کشور است که نیاز به برنامه ریزی کلان در سطح تمامی وزارتخانه ها دارد.