حاشیه‌نشینی؛ خانه‌های نیمه‌مخروبه و آسیب‌هایش

حاشیه‌نشینی در درون خود عمدتا فقر و محرومیت و زایش آسیب‌های مختلف اجتماعی را به همراه دارد هر چند که شاید تک استثناهایی نیز برای آنها متصور بود.

حاشیه‌نشینی که امروز بیشتر آن را به نام سکونت‌گاه‌های غیر رسمی می‌خوانند، به مناطقی گفته می‌شود که مهاجران روستایی و محرومان جامعه شهری را در خود جای داده یا خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری، عمدتاً بدون مجوز در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها به وجود آمده است.

فقدان سند مالکیت رسمی و محرومیت از خدمات و زیرساخت‌های شهری از شاخص‌های این سکونت‌گاه‌هاست. شرایط موجود و حاکم بر این گونه نواحی در بروز ناهنجاری‌های اجتماعی بسیار مساعد است.

زمینه‌سازی جهت ارائه خدمات پایه و زیربنایی، بهسازی و تامین زیرساخت‌ها به منظور کاهش فاصله کالبدی از پیکره اصلی شهر و خدمات‌رسانی فراگیر و رفع تبعیض به ویژه برای گروه‌های کم درآمد آسیب‌پذیر از مهم‌ترین اهداف طرح توانمندسازی در سکونت‌گاه‌های غیررسمی محسوب می‌شود.

براساس گزارش سازمان ملل، سکونت‌گاه‌های غیررسمی (حاشیه‌نشینی) چالش اصلی هزاره سوم  معرفی شده است. به طور کلی  در دنیا از هر ۶ نفر یک نفر در سکونت‌گاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند که در صورتی که این روند ادامه پیدا کند و دولت‌ها برنامه‌ای برای این موضوع نداشته باشند تا سال ۲۰۳۰، حدود ۲ میلیارد نفر از جمعیت شهرنشین دنیا در اینگونه سکونت‌گاه‌ها زندگی خواهند کرد.

در کشور ما ۳۰ درصد از جمعیت شهری کشور معادل ۲۰میلیون نفر در سکونت‌گاه‌های غیررسمی و بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند، این افراد در بیش از ۵۷ هزار هکتار از محلات نابسامان میانی، ۲۱ هزار هکتار از عرصه های تاریخی مراکز شهرها و ۴۸ هزار هکتار از سکونت‌گاه‌های غیر رسمی کشور ساکن هستند.

بر اساس آمارهای رسمی، در استان اردبیل در مجموع بیش از ۲ هزار و ۶۶۹ هکتار با سکنه بیش از ۱۴۱ هزار نفر شامل هزار و ۱۴۵ هکتار سکونت‌گاه غیر رسمی و نیز حدود هزار و ۵۲۳ هکتار بافت ناکارآمد میانی شناسایی شده که حدود ۳۰ درصد مساحت شهرهای مورد مداخله استان را شامل

می‌شود.

این سکونت‌گاه‌ها که اغلب دارای بافت‌های غیر اصولی و فرسوده هستند در کنار مخاطرات فیزیکی خود، منشاء برخی از آسیب‌های اجتماعی نیز بوده و از امکانات زیربنایی نیز به دلیل ساخت و ساز غیرقانونی بی‌بهره می‌باشند.

به گفته کارشناسان ، حاشیه نشینی مشکلاتی  هم در سطح ملی و منطقه‌ای و هم در سطح محلی بوجودآورده است. تفاوت بین مناطق روستایی و شهری و توجه بیش از حد به شهر  موجب بروز پدیده مهاجرت روستاییان به شهرها شده که خود تغییرات گسترده‌ای را از لحاظ فیزیکی و ساختاری در شهرها به وجود آورده است،

آنها می‌گویند: در نتیجه این مهاجرت  شاهد پیدایش پدیده حاشیه‌نشینی در شهرها بویژه شهرهای بزرگ هستیم، این روند دولت‌ها را با چالش‌های حاشیه نشینی روبرو نموده است. بعضی از این چالش‌ها مربوط به شرایط بافت نابهنجار و لجام‌گسیختگی کالبدی و برخی دیگراز این چالش‌ها مربوط به شرایط اجتماعی،فرهنگی، اقتصادی حاشیه نشینی است، که این شرایط نابهنجار ، مشکلات فراوانی را برای شهرها بوجود آورده است.

در نگاهی گذرا به حاشیه شهرها،  پساب‌های روان در معابر عمومی ، نبود امکانات زیرساختی ، استفاده غیرقانونی از خدماتی مانند برق ، ساختمان‌های غیراستاندارد ، بیکاری و پرسه‌زنی گروههی نوجوانان و جوانان ، عدم رعایت بهداشت بویژه در مورد کودکان خودنمایی می‌کند.

یک کاشناس امور اجتماعی با اشاره به ویژگی‌های سکونت‌های غی رسمی گفت: ترکیب نامتجانس ، نبود تعامل بین فرهنگ شهری و حاشیه نشینی ، دسترسی پایین به امکانات شهری ، آموزشی و هنری از جمله ویژگی‌های سکونت‌گاه‌های غیررسمی است که در طول سالیان گذشته خارج از ضوابط و مقررات شهری پدید آمده‌اند. 

به گفته شفیع شفیعی ، حاشیه‌نشین‌ها در زمینه سلامت و بهداشت با مشکلاتی روبرو هستند و اگرچه مراکز بهداشت آنها را زیر پوشش قرار می‌دهد اما در نهایت این خدمات کفایت نمی‌کند و از سوی دیگر نیز بهداشت حرفه ای محیط در سکونت‌گاه‌های غیررسمی رعایت نمی‌شود. 

او معتقد است که آسیب‌های اجتماعی مانند طلاق ، اعتیاد و دیگر مسائل در سکونت‌گاه‌های غیررسمی در حال افزایش است ، ضمن اینکه خشونت‌های اجتماعی نیز در این مناطق جزو مشکلات اساسی است.

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اردبیل گفت: حاشیه‌نشینی در این استان به معضل تبدیل شده و نیاز به ساماندهی و برنامه‌ریزی دارد و دولت در این زمینه اقدام‌های اساسی خود را شروع کرده است. 

بیش از هزار و ۵۰۰ سکونت‌گاه غیر رسمی در استان  شناسایی شده است

عبدالرحمن روحی رئیس اداره هماهنگی ستاد بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان اردبیل گفت: بیش از هزار و ۵۰۰ هکتار بافت ناکارآمد شهری و هزار و ۱۴۵ هکتار سکونت‌گاه غیررسمی در این  استان وجود دارد که عمده آنها مربوط به شهرهای اردبیل، پارس‌آباد و مشگین‌شهر است.

وی افزود:۳۰  درصد جمعیت استان اردبیل در محلات نا کارآمد زندگی می‌کنند و برای ساماندهی و بازسازی آنها در اردبیل، مشگین‌شهر، پارس‌آباد، بیله‌سوار، کوثر و گرمی به صورت کامل مطالعات بازآفرینی انجام شده و در خلخال و نمین در قالب مطالعات تکمیلی این برنامه در حال انجام است.

رییس اداره هماهنگی ستاد بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان اردبیل اضافه کرد: با در نظر گرفتن افق ۱۴۰۰ و همراهی همه دستگاه‌ها و متولیان محلات هدف را در گلمغان و ایران آباد اردبیل، دره حسنعلی و نوشین دره و ولایت مشگین‌شهر و محله زیرنهر تراب پارس‌آباد مد نظر قرار گرفته و طرح‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و عمرانی در این محلات در دست اجرا است.

روحی با اشاره به اجرای طرح جامع اقدام مشترک در محلات هدف افزود: این طرح در محلات هدف تعریف شده و کارگروهی نیز به منظور پیشگیری و جلوگیری از توسعه سکونتگاه‌ها با همکاری شهرداری و مراجع دادگستری ایجاد تا از توسعه ساخت و سازها و حاشیه‌نشینی جلوگیری شود.

وی بیان کرد: اجرای طرح جامع اقدام مشترک در محلات هدف بازآفرینی شهری استان اردبیل باعث جلوگیری از توسعه بی رویه ساخت و سازها و حاشیه‌نشینی می شود.

ساماندهی سکونت گاهها غیر رسمی منجربه  پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی می شود

قاسم رحیمی، مدیرکل تعاون ،کار و رفاه اجتماعی استان اردبیل هم با بیان اینکه محلات فقیر و حاشیه به دلیل فقر و بیکاری از عوامل آسیب‌زا بشمار می‌روند، گفت: بر این اساس محله‌های ناکارآمد شهری در این استان به منظور فراهم نمودن بستر اشتغال و کارآفرینی شناسایی می‌شوند.

وی افزود: بهسازی بافت‌های فرسوده شهری، گسترش حمایت‌های اجتماعی ، تعامل و اقدام مشترک نهادهای دولتی، عمومی ، تعاونی و خصوصی به منظور ایجاد مشاغل خرد و شغل‌های پایدار ، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، رفع بیکاری و آموزش مهارت‌های لازم از جمله اهداف و اقدام مسئولان می‌باشد.

سکونت‌گاه‌های غیررسمی ساماندهی می‌شوند

اکبر بهنامجو ، استاندار اردبیل نیز با اشاره به ضرورت ساماندهی سکونت‌گاه‌های غیر رسمی، حاشیه شهر و نیز بافت فرسوده شهری گفت: باید بانک اطلاعاتی جامعی در این زمینه تهیه شود.

وی افزود: با توجه به اینکه بخش قابل‌توجهی از بافت های ناکارآمد درون محدوده شهری و بویژه در مرکز شهرها واقع شده‌اند، ارائه تسهیلات به این واحدهای مسکونی باید در اولویت قرار داشته و محدوده مطالعاتی نیز همه بافت‌های ناکارآمد را دربربگیرد.

استاندار اردبیل بیان کرد: برخی واحدهای مسکونی درون محدوده بافت های ناکارآمد شناسایی شده، به صورت قولنامه‌ای تملک شده و فاقد سند است که باید ابتدا نسبت به تعیین تکلیف و صدور سند قطعی ملک اقدام صورت گیرد و گرچه مشکلاتی در این زمینه از جمله در شهرستان پارس‌آباد وجود دارد اما باید مشکلات به صورت موردی طرح و بررسی شود.

وی گفت: محله‌های هدف ، فرسوده و ناکارآمد شهری در استان چندین سال است ساماندهی نشده و جهت خروج از این وضعیت باید برنامه‌ریزی برای محله‌های هدف و اجرای طرح های مورد نیاز صورت بگیرد.

بهنامجو افزود: برای ساماندهی محله‌های ناکارآمد ابتدا باید محله‌های هدف مشخص و با اولویت‌بندی طرح‌ها و تعیین وظایف هریک از دستگاه‌ها به برنامه‌ریزی اقدام کرد.

وی با بیان اینکه ساماندهی محله‌های هدف صرف نوسازی بافت فرسوده نیست، افزود: در ساماندهی محله‌های هدف علاوه بر نوسازی ، اجرای طرح‌های مورد نیاز از قبیل کتابخانه ،پارک، ساماندهی رودخانه و احداث سرویس بهداشتی و دیگر طرح‌ها بیشتر مورد نظر است و هر دستگاه اجرایی در این باره وظایف خود را دارد تا در ساماندهی محله‌های ناکارآمد مشارکت کند.

بهنامجو گفت: دولت تدبیر و امید ساماندهی سکونت گاه های غیررسمی و مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری را در دستور کار قرار داده و در این استان هم ساماندهی بافت های فرسوده شروع و مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر خلخال هم تهیه شده است.

وی از تشکیل ستاد باز آفرینی پایدار محدوده ها و محلات هدف بهسازی شهری در استان خبر داد و گفت: با تشکیل این ستاد طرح بازآفرینی پایدار شهری خلخال و گرمی در سال ۹۵ تهیه و منابع آن از محل اعتبارات ملی و داخلی تامین شده که پس از تصویب و ابلاغ خدمات طرح های بازآفرینی از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نسبت به عقد قرارداد انجام کار اقدام خواهد شد.

محبوب حیدری مدیرکل راه و شهرسازی استان اردبیل هم در این باره گفت: در راستای اجرای طرح احیای بافت‌های فرسوده شهری و توانمندسازی ساکنان این مناطق ،در ۲ سال اخیر ۲ هزار و ۲۰۰ پروانه ساختمانی در بافت‌های فرسوده این استان صادر شد.

وی افزود: سیاست وزارت راه و شهرسازی اعطای تسهیلات بانکی ارزان قیمت برای ساخت سه هزار و ۲۰۰ واحد مسکونی جدید در سکونت‌گاه‌های غیررسمی استان است و تاکنون موفق به دستیابی به بخشی از اهداف این سیاست در مناطق مختلف شدیم.

وی گفت: سال گذشته هزار و ۳۰۰ نفر و امسال نیز حدود ۷۰۰ نفر از تسهیلات بانکی ستاد بازآفرینی پایدار شهری در بافت‌های فرسوده استان استفاده کردند و مجموع پروانه‌های صادره شده در این بخش به ۲ هزار و ۲۰۰ پروانه رسید.

مدیرکل راه و شهرسازی استان اردبیل اظهار داشت: با توجه به بسته شدن پرونده استان در بحث مسکن مشارکتی در اسفند ماه ۹۷ مراتب بصورت مکتوب به سازمان ملی زمین و مسکن برای آمادگی جهت ساخت ۶۰۰ واحد مسکن مشارکتی اعلام و از این تعداد ۲۰۰ واحد در قالب مسکن امید و مربوط به بافت‌های فرسوده است.

حیدری افزود: انتظار داریم سازمان ملی زمین و مسکن هر چه زودتر مجوز این واحدها را صادر و فراخوان ساخت را اعلام کند تا در کنار تعیین تکلیف واحدها، سیاست وزارتخانه در بحث احداث مسکن امید در استان اردبیل تداوم یابد.

او با بیان اینکه اعتبارات اجرای طرح‌های بازآفرینی پایدار شهری در شهرستان‌های مختلف استان بر اساس شاخص جمعیت و سایر ملاک‌های در نظر گرفته شده از سوی مرکز کشور تامین می‌شود، اظهار داشت: در حال حاضر ۲ شهرستان اردبیل و مشگین‌شهر از این اعتبار بهره‌مند و طرح توانمندسازی ساکنان محلات کم برخوردار شهری در این شهرستان‌ها در حال اجرا است.

حیدری گفت: امسال طرح بازآفرینی سه شهر اردبیل ، پارس‌آباد و مشگین‌شهر با ابلاغ اعتبارات لازم عملیاتی می‌شود.

وی افزود: با توجه به ابلاغ موافقت‌نامه بازآفرینی شهری استان اردبیل با ۳۹۳ میلیارد ریال اعتبار در اواخر سال ۹۷ مقرر شد در سه شهرستان اردبیل، پارس‌آباد و مشگین‌شهر

بازآفرینی شهری پروژه‌ها در قالب روبنای ساختمان‌ها و بهسازی معابر و توانمندسازی اجرایی شود.

حیدری اظهارداشت: فراهم کردن شرایط برای بالا بردن سطح زندگی در محلات فرسوده از سیاست‌های بازآفرینی شهری است و بر این اساس ۴۰ محله این شهرها تا سال ۱۴۰۰ در دستور کار احیا قرار گرفته و طرح جامع استانی در این زمینه نهایی شده است. 

به هر حال احیا، بازآفرینی و اجرای پروژه‌های عمرانی و فرهنگی بویژه در مناطق حاشیه شهرها و کاهش شکاف بین مناطق شهری، حاشیه‌ای و روستاها می‌تواند بتدریج به رفع این مشکل و آسیب کمک کند.