به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ همزمان با اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی تا انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی شاهد ۱۳ دوره مجلس شورای ملی بوده ایم؛ مجلس‌هایی که هر کدام افت‌وخیزهای زیادی داشتند و چهره‌های شاخص و شناخته شده فرهنگی و سیاسی بر کرسی ریاست آن تکیه زده اند. از این رو پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز مجلس به بررسی کارنامه روسای مجلس شورای ملی در این برهه زمانی پرداخته است.
میرزا حسن خان اسفندیاری(۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲خورشیدی)
میرزا حسن خان اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه متولد ۱۲۴۶ خورشیدی و یکی از اعضای خاندان های اسفندیاری از خاندان های معروف نور مازندران است. محتشم‌السلطنه که در میان سیاسیون ایران به آخوند اعیان مشهور بود یکی از چهره‌های باسابقه سیاسی ایران به شمار می‌آمد و حضور او در صدر قوه مقننه به خصوص در جریان شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی ایران بسیار مؤثر بود؛ وی ریاست مجلس دوازدهم را برعهده گرفت. مجلسی که در سوم شهریور با نقض بی طرفی ایران در جنگ جهانی دوم روبه رو شد و قدرت از رضاخان به فرزندش محمدرضا پهلوی انتقال یافت و پس از استعفای رضاخان از سلطنت با وجود تصویب چند قانون مهم از جمله رسیدگی به موضوع خروج جواهرات سلطنتی از کشور، رسیدگی به ضبط اموال رضاخان و تعقیب محاکمه اعضای نظمیه چون پزشک احمدی و رکن‌الدین مختاری به کار خود پایان داد.
سیدمحمدصادق طباطبایی(۱۳۲۲ تا ۱۳۲۶خورشیدی)
سیدمحمدصادق طباطبایی متولد ۱۲۶۰ خورشیدی در تهران بود که ریاست یکی از بی ثبات ترین مجلس های ایران در دوره اشغال متفقین؛ یعنی مجلس سیزدهم را برعهده داشت اما این نمایندگان به مانند گذشته با خواست رضاخان انتخاب نشده بودند و مردم آنها را انتخاب کردند اما انتخابات با اعتراض گروه های سیاسی همراه شد و مجلس را برای یک سال تعطیل کردند. همین مجلس، قانون نظام وظیفه اجباری و اعلام جنگ به آلمان را تصویب کرد و در اوج قحطی و کمبود مواد غذایی در دوره اشغال، قانون انتشار کوپن ارزاق عمومی را به تصویب رساند تا طباطبایی در مجلس چهاردهم نیز ریاست آن را برعهده داشته باشد. مجلس چهاردهم با فضای باز سیاسی همراه شده بود اما این فضای باز با آشفتگی‌هایی در کشور همراه شد به گونه ای که به هفت نخست‌وزیر، ۹ کابینه و ۱۱۰ وزیر رأی اعتماد داد. همچنین این مجلس قوانین مهم از جمله ممنوعیت دولت در مذاکره و عقد قرارداد و تصویب خروج نیروهای بیگانه از ایران را تصویب کرد.
رضا حکمت(۱۳۲۶ تا ۱۳۳۱خورشیدی)
رضا حکمت مشهور به سردار فاخر حکمت به جز یک دوره کوتاه از دوره پانزدهم تا بیستم مجلس شورای ملی ریاست آن را برعهده داشت. او فرزند حسام‌الدین شیرازی و بزرگترین برادر خاندان سیاستمدار و فرهنگی حکمت بود که اصلیتی شیرازی داشتند اما در تهران به دنیا آمده بود و تحصیلات اولیه خود را در مدرسه علمیه به پایان برد.
حکمت درست، زمانی ریاست مجلس را به دست گرفت که هنوز روس‌ها خاک ایران را ترک نکرده بودند و جعفر پیشه‌وری نیز در آذربایجان اعلام خودمختاری کرده بود. رأی مجلس پانزدهم به نخست‌وزیری قوام این ۲ مشکل را حل کرد و ترور محمدرضا پهلوی باعث شد تا مجلس رأی به تأسیس مجلس سنا بدهد. رد لایحه قرارداد گس - گلشاییان، قانون هواپیمایی کشوری، تصویب قانون اصلاح قانون مطبوعات و تصویب قانون عفو عمومی مجرمان غائله آذربایجان و زنجان از مهمترین تصمیماتی بود که حکمت در مجلس پانزدهم تصویب کرد.
با پایان مجلس پانزدهم، حکمت ریاست مجلس شانزدهم را نیز برعهده گرفت؛ مجلسی که قانون ملی شدن صنعت نفت؛ یعنی مهمترین قانون در طول عمر مجلس مشروطه را تصویب کرد. همچنین رد لایحه عدم تمرکز سیاسی و تأسیس انجمن‌های محلی، تصویب لایحه قرضه ملی و رد لایحه عدم تمرکز سیاسی و تأسیس انجمن‌های محلی از مهمترین اتفاق های این مجلس بود.
حکمت که در دوره هفدهم مجلس نیز ریاست آن را برعهده داشت، پس از مدتی به خاطر اختلافاتش با فراکسیون ملی و دکتر محمد مصدق از ریاست مجلس کناره‌گیری کرد و جای خود را به جمال امامی داد.
جمال امامی(۱۳۳۱خورشیدی)
جمال امامی متولد ۱۲۸۱ خورشیدی در خوی بود که در مجلس هفدهم برای مدتی کوتاه ریاست آن را برعهده داشت. امامی که نماینده مردم خوی در مجلس بود در مقابل فراکسیون نفت قرار داشت اما از آن طرف او نماینده‌ای بود که با دکتر مصدق برای پذیرفتن ریاست دولت صحبت کرده بود. امامی رییس مجلسی شده بود که علاوه بر تصویب قانون اداره کشور بدون نفت به قطع روابط سیاسی ایران و انگلیس رأی داد. همچنین این مجلس تصویب لایحه اختیارات نخست‌وزیر، تصویب ماده واحده انحلال مجلس سنا، تصویب قانون ملی شدن ارتباطات تلفنی در سراسر کشور و تصویب اساسنامه شرکت سهامی تلفن ایران انجام داد. امامی تا ۳۰ تیر ۱۳۳۱ رییس مجلس بود اما بعد از این واقعه چند ماهی جای خود را به آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی داد.
آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی(۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲خورشیدی)
آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی متولد ۱۲۶۴ خورشیدی در تهران و یکی از مدافعان ملی شدن صنعت نفت به همراه محمد مصدق در قیام ۳۰ تیر بود که یک سال بیشتر رییس مجلس نماند و جای خود را به عبدالله معظمی از یاران و نزدیکان مصدق داد.
عبدالله معظمی(۱۳۳۲خورشیدی)
عبدالله معظمی متولد ۱۲۸۸ خورشیدی در گلپایگان و از اعضای جبهه ملّی و هواداران محمد مصدق بود که مانند مصدق تحصیل کرده حقوق و در فراکسیون ملی او را همراهی می‌کرد. دوران حضور معظمی به عنوان ریاست مجلس کوتاه بود و به تعطیلات مجلس رسید؛ تعطیلاتی که در پایانش کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی اتفاق افتاد که به سقوط دولت مصدق منجر شده بود و معظمی مدتی مخفی و بعد دستگیر و به زندان برازجان منتقل شد و پرونده ریاست مجلس هفدهم این‌گونه بسته شد.
رضا حکمت(۱۳۳۲ تا ۱۳۴۰خورشیدی)
انتخابات مجلس هجدهم که زیر چماق شعبان جعفری مشهور به شعبون بی مخ برگزار شد، بار دیگر سردار فاخر حکمت را به ریاست مجلس رساند و یکی از مهمترین قراردادهای نفتی؛ یعنی موافقتنامه واگذاری استخراج نفت به کنسرسیوم را تصویب کرد. این مجلس همچنین طرح الغای لوایح مصوب کابینه مصدق ناشی از اختیارات مرداد و بهمن۱۳۳۱خورشیدی، قانون آمار و سرشماری، قانون سازمان عمرانی کشور و قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک را به تصویب رساند.
حکمت در مجلس نوزدهم با تأسیس ساواک(سازمان امنیت و اطلاعات کشور) موافقت کرد. از این دوره به صورت رسمی طول هر دوره مجلس از ۲ سال به چهار سال تغییر کرد. این مجلس لایحه منع وزرا، نمایندگان مجلسین و کارکنان دولت در معاملات دولتی، لایحه تثبیت نرخ ارز، قانون رسیدگی به دارایی وزرا و کارمندان دولت معروف به قانون «از کجا آورده‌ای؟»، قانون اجازه تأسیس شرکت واحد هواپیمایی ایران و شرکت هواپیمایی پارس، قانون تأسیس دانشکده افسری و شهربانی و قانون اصلاحات ارضی را به تصویب رساند.
با مجلس بیستم سردار فاخر حکمت آخرین دوره ریاست خود را تجربه کرد؛ مجلسی که مهمترین اتفاق آن انقلاب سفید بود اما این در دوره بیستم با اختلاف هایی که رخ داد، علی امینی نخست‌وزیر وقت دستور به انحلال مجلس داد تا مجله توفیق کاریکاتور او و دایی‌اش محمدعلی شاه را بکشد و بنویسد بچه حلال‌زاده به دایی‌اش رفته است و سرانجام با پایان این مجلس پرونده حضور رضا حکمت در سیاست نیز بسته شد.
عبدالله ریاضی(تا ۱۵ مهر ۱۳۵۷ خورشیدی)
دوره بیست و یکم مجلس در حالی با نطق محمدرضا پهلوی درباره انقلاب سفید آغاز شد که ریاست آن را به جای سیاستمداران کهنه‌کار، استاد قدیمی و رییس دانشگاه فنی دانشگاه تهران؛ یعنی عبدالله ریاضی برعهده داشت.
عبدالله ریاضی متولد ۱۲۸۵ در اصفهان و همسن مشروطه و مجلس بود. او در ۱۳۰۷ خورشیدی همراه ۹۹ تَن دیگر از جمله مهدی بازرگان با بورسیه دولت به اروپا رفته بود و در رشته فنی تحصیل کرد و در ۱۳۱۴ خورشیدی همزمان با افتتاح دانشکده فنی به عنوان استادیار استخدام شد و در دهه ۳۰ خورشیدی به عنوان رییس دانشکده فنی تهران انتخاب شد.
در همین مجلس بیست و یکم بود که زنان حق رأی به دست آوردند و در این دوره ۶ زن به عنوان نماینده وارد مجلس شدند. قانون جنجالی کاپیتولاسیون اتباع آمریکایی نیز که اعتراض به آن به تبعید امام خمینی(ره) منجر شد نیز از قوانین جنجالی بود که در همین مجلس به تصویب رسید.
با افتتاح مجلس بیست و دوم در ۱۴ مهر ۱۳۴۶ خورشیدی، ریاضی بار دیگر ریاست آن را برعهده گرفت؛ مجلسی که لایحه جدایی بحرین از ایران، موافقتنامه حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه خلیج فارس و تحدید حدود فلات قاره میان عربستان و ایران از مصوبات آن بود.
مجلس بیست و سوم که در ۹ شهریور ۱۳۵۰خورشیدی افتتاح شد، بار دیگر ریاضی به صندلی ریاست آن تکیه زد. این مجلس با تغییراتی در کابینه و اضافه شدن چند وزارتخانه از جمله وزارت اطلاعات وجهانگردی، وزارت اقتصاد و دارایی و وزارت نیرو و تأسیس متروی تهران همراه شد. همچنین قانون تک حزبی یکی دیگر از اقدامات دوران ریاضی بود.
مجلس بیست و چهارم و پایان کار ریاضی در سپهر سیاست ایران؛ ریاضی در این مجلس به ریاست رسید تا اینکه در مهر ۱۳۵۷خورشیدی با اوج اعتراض‌های مردمی کنار رفت و جای خود را به جواد سعید داد.
جواد سعید(از ۱۵ مهر تا ۱۷ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی)
جواد سعید متولد ۱۳۰۱ خورشیدی در ساری و پزشک بود که در ۱۳۵۷ خورشیدی به عنوان آخرین رییس مجلس شورای ملی ایران بود و تنها چند ماه بر این مسند نشست. پس از بازگشت امام خمینی(ره) در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی به وطن، جواد سعید در نامه ای اظهار داشت: حضور مبارک آیت الله العظمی امام خمینی رهبر انقلاب و مرجع عالیقدر شیعیان در این موقع که قلوب مشتاق قاطبه ملت ایران با تشریف قدوم محترم به خاک وطن، پس از سال ها دوری سرشار از شادی است از درگاه قادر متعال خالصانه مسئلت می نماید. مقدم محترم را برای ملت و مملکت قرین خیر و برکت فرماید و بر طول عمر آن حضرت همراه با صحت و سلامت بیفزاید، والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته. ارادتمند جواد سعید.
همچنین جواد سعید در ۱۷ بهمن در آخرین جلسه علنی مجلس در نطقی که بازگشت امام خمینی (ره) را تبریک گفت که در آن نطق آمده است: بازگشت حضرت آیت الله العظمی خمینی مرجع عالیقدر تشیع را به خاک وطن از طرف خود و عموم نمایندگان خوش آمد گفته از درگاه قادر متعال مسئلت می‌نماییم که تشریف فرمایی ایشان برای ملت و مملکت توأم با صلح و صفا باشد. ما عمیقاً معتقد هستیم که باید از طریق مذاکرات و به طور مسالمت‌آمیز مملکت از این بن‌بست خارج شود تا خدای ناکرده از هرگونه درگیری و برخورد که مآلاً برای ملت و مملکت نتایج بسیار اسف‌آوری خواهد داشت جلوگیری شود. از خداوند بزرگ مسئلت داریم که ملت و مملکت ما را در کنف حمایت خود از هر گزندی محفوظ و مصون بدارد. سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی آخرین رییس مجلس شورای ملی دستگیر و محاکمه شد.
نظر شما