تاریخ معاصر نشر باید میراث آیندگان شود

سیدفرید قاسمی، در مراسم رونمایی دفتر دوم تاریخ شفاهی کتاب، گفت: این جلسه رونمایی، نقطه آخر نیست، میانه راه است، باید پژوهش درباره تاریخ معاصر نشر تا جایی ادامه دهیم که میراثی برای آیندگان باقی بماند. ما هنوز در تاریخ نشر ایران اطلاعات کافی نداریم، حلقه‌های مفقوده بسیاری وجود دارد که باید پیدا شود. ما بانک اطلاعات جامع کتاب نداریم اما باید به اقتضای زمانه تصحیح و اعلام شود.

وی افزود: در تاریخ شفاهی، نخست به دنبال بازیگر، دوم تماشاگر و در نهایت سراغ جست‌وجوگر می‌رویم. شاید به نظر برسد، برخی مطالب می‌توانند در فصل‌های بعدی باشند یا در فصل قبلی جای داشتند، اما باید بگویم تلاش‌های بسیاری انجام شده که کار به اینجا رسیده است.

قاسمی ادامه داد: گاهی در تاریخ شفاهی می‌خواهیم گفت‌وگو باشد اما در سطح مصاحبه تقلیل پیدا می‌کند، چرا که گفت‌وگو چند صدایی است اما مصاحبه تک‌گویی است و نتیجه آن برای تاریخ شفاهی خوشایند نخواهد بود.

وی با اشاره به آثاری که درباره تاریخ نشر ایران نوشته شده، اظهار داشت: اگر تمام تاریخ نشر را بررسی کنید و این شش سال را هم ببینید آثاری که در این ۶ سال درباره تاریخ نشر نوشته شده بسیار خوب و مهم است به اندازه تمام سال‌های نشر ایران می‌ارزد. این کتاب‌ها قطعاتی از جورچین تاریخ نشر ایران هستند و باید اجازه دهیم این کارها انجام شوند و تداوم داشته باشند.

فرزندان ناشران، کمتر مشتاق ادامه کار پدران هستند

نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل موسسه خانه کتاب نیز در این مراسم با اشاره به این که ناشران و کتاب‌فروشی‌ها از اجزای مهم صنایع فرهنگی در همه جوامع پیشرفته به‌شمار می‌روند، گفت: افزون بر تولید محتوا، زمینه گسترش و پویایی فرهنگ و دانش را برعهده دارند. با توجه به این زمینه‌ها، مستندسازی و هویت‌بخشی فعالیّت‌های آن‌ها یک ضرورت است.

وی افزود: پژوهش در حوزه تاریخ کتاب و نشر در ایران یکی از راه‌های هویت‌یابی و حفظ و انتقال مواریث فرهنگی است که البته نیازمند مدارک، اسناد و منابع است؛ از جمله این منابع، گردآوری تاریخ شفاهی است که می‌تواند زوایای ناشناخته این حوزه را برای ما روشن کند.

مدیرعامل خانه کتاب، ادامه داد: تاریخ شفاهی کتاب و نشر، تنها تاریخ یک صنف یا صنعت، در حوزه فرهنگ نیست، بلکه تاریخ بخشی از تحولات فرهنگی کشور است. این تاریخ شفاهی، افزون بر مستندنگاری، ما را با تجربه‌ها و اندوخته‌های این حوزه فرهنگی آشنا می‌کند؛ تجربه‌هایی که برای علاقه‌مندان و نسل جدیدی که به این حوزه وارد می‌شوند، می‌تواند گنجینه‌ای گران‌بها محسوب شود.

حسینی‌پور با برشمردن تلاش‌هایی که در این زمینه صورت گرفته، گفت: در این مسیر کوشیدیم همه چرخه‌های نشر را مدنظر قرار دهیم و گذشته را به حال و آینده پیوند بزنیم، تجربه‌های انباشته شده که در مصاحبه‌ها متبلور شده و از نظر زمانی قریب هزار سال اندوخته غنی را دربر می‌گیرد در نظر بگیریم بدیهی است بهره‌گیری از این تجربیات می‌تواند مانع از تکرار دوباره تاریخ در این عرصه شود. با چنین نگاهی بود که طرح تاریخ شفاهی نشر معاصر  نیز شکل گرفت.

وی افزود: در این طرح، اصل بر آن است که همه اجزای مؤثر در عرضة کتاب موردنظر قرار گیرند و تاریخ شفاهیِ آن‌ها در دوران معاصر از خلال گفت‌وگو با سرآمدان هر رشته ثبت و ضبط شود. بی‌شک تاریخِ نشر کتاب در ایران برخاسته از تاریخ زندگی حرفه‌ای ناشران، مُوَزعان، کتاب‌فروشان‌، حروف‌نگاران و صحافان و... است و اگر آیندگان بخواهند درباره نشر امروز سخنی بگویند و پژوهشی انجام دهند، این قبیل کتاب‌ها منبع اصلی آن‌ها خواهند بود.

حسینی‌پور شرحی از روند کار را بازگو و بیان کرد: نصرالله حدادی به اتکای آگاهی وسیع خود در حوزه نشر، در این گفت‌وگوها، ارتباطی دوسویه با مصاحبه کنندگان برقرار ساخته تا مصاحبه شونده در فضایی بی‌دغدغه و آرام، دیدگاه‌ها و شنیده‌های خود را بازگو کند. این کتاب بر پایه گفتمان متقابل بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده استوار شده و با اتکا به اصول مصاحبه تاریخ شفاهی سعی در آشکار کردن زوایای پیدا و پنهان نشر و کتاب در ایران دارد. تمام این گفت‌وگوها در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شده است و همان زمان در رسانه‌ها بازتاب مثبتی پیدا کرد و مورد استقبال قرارگرفت.

مدیرعامل خانه کتاب با ابراز نگرانی از وضعیت موروثی کار ناشران و کتابفروشان گفت: چرا در زمانۀ کنونی در بین خانواده‌های فرهیخته نشر، فرزندان، کمتر مشتاق ادامه کار پدران هستند. به نظر می‌رسد با گسترش دانشگاه‌ها و رشد نظام بوروکراتیک در عصر پهلوی دوم و سپس در عصر کنونی، با ظهور و گسترش تجارت الکترونیک و ساز و کارهای اقتصادی جدید و به ویژه نشر دیجیتال و کتاب الکترونیک، سنت کهن حفظ میراث حرفه‌ای در خانواده‌ها اندک اندک به فراموشی سپرده می‌شود و این جای افسوس دارد. البته در حوزه نشر تعداد انگشت شماری این سنت حسنه را حفظ کرده‌اند مثل خانواده کتابچی، علمی، کارنامه، اقبال، توس، گنج دانش، اسلامیه، دارالکتب الاسلامیه، نشرنو، زوار، عطایی، طهوری، سنایی و ... در نسل جدیدتر هرچند امروز خاندان‌هایی با انطباق خود با شرایط متغیر صنعت نشر به حفظ این سنت اهتمام دارند، از جمله جناب آقای حسین‌زادگان در نشر ققنوس و جعفریه در ثالث و بخشی در آگاه و... اما شاید اقتصاد ضعیف نشر باعث شده اکثر فرزندان، حرفه‌ها و مشاغل پردرآمدتری را ترجیح دهند یا مسیر تحصیل و دانشگاه و مشاغل دولتی را برگزینند.

وی دلیل دوم را رواج فضای مجازی دانست و اظهار داشت: فضای مجازی تغییرات و تهدیدهایی را در عرصه نشر پدیدآورده است، چنانکه در حوزه مطبوعات نیز شمارگان آن را به کمترین تعداد رسانده است. دلیل سوم می‌تواند پرتعداد شدن ناشران باشد. در گذشته تعداد ناشران بسیار کمتر اما کیفیت کار آن‌ها بهتر بود اما تجربه نشان داده در تلاطم‌های اقتصادی این ناشران هستند که مانا می‌شوند.

باید اطلاعات ناشران و کتابفروشان قدیمی کشور ثبت شود

در ادامه این نشست احمد مسجد جامعی عضو شورای اسلامی شهر تهران، کتاب را اهالی فروش و نشر کتاب را، اهل دانش و اخلاق و ذوق دانست و با اشاره به انتشار کتابی درباره تاریخ انتشار بحارالانوار از خانواده امین الضرب، گفت: این کتاب اسناد و انتشار بحارالانوار را در خود دارد اما تاریخ اقتصادی سیاسی و اجتماعی ایران را نیز در آن می‌بینید مواردی مثل حجم، اندازه و قیمت کاغذ یا برش سنگ برای چاپ و غیره را به خوبی مطرح کرده است. در آن آمده که یک روحانی ناظر بر چاپ کتاب بحارالانوار بوده و فهرست خریداران آن هم مشخص است وقتی می‌گوییم روایت کتاب از یک دوره یعنی روایت فرهنگ اقتصاد و سیاست ایران و آن را امروز می‌‎خوانیم.

وی ادامه داد: زمانی محور نشر عربی در ایران بود و انتشار کتاب برای بیروت بغداد و حتی کمتر هم در کشور ما وجود داشت ایران هم مصرف کننده خوبی برای کتاب‌های عربی بود و هم تولیدکننده موجهی به شمار می‌رفت.

عضو شورای اسلامی شهر تهران در پایان سخنانش با نام بردن از ناشران مهم کشور و شهرهایی که در تاریخ نشر و فروش کتاب اثر گذار بوده اند از خانه کتاب خواست در زمینه ثبت اطلاعات و تاریخ این ناشران اقدام کند.

بخشی از تاریخ شفاهی کتاب برای همیشه از بین رفته است

کاوه بیات پژوهشگر تاریخ نیز در این نشست با تشریح چند واژه اقتصادی درباره تاریخ فرهنگ ایران گفت: وقتی به تاریخ معاصر نگاه می‌کنیم در تاریخ فرهنگی بیشتر تاریخ فیلم و سینما و موسیقی را می‌بینیم و بسیار مهمی هم در این زمینه داریم اما در تاریخ آموزش و پرورش و کتاب هیچ اثر متقن و مستدلی نداریم.

وی افزود: استقبال مردم از تاریخ سیاسی تاریخ فیلم سینما باعث ایجاد تقاضا در میان آن‌ها می‌شود و زمانی که به آن پاسخ داده می‌شود پاسخ درخوری مسلما نیازی در مورد کتاب وجود نداشته کسی درباره آن سخن گفته است.

بیات با نام بردن از آثار مهم در تاریخ نشر گفت: بخش مهم کارهایی که انجام شده با حمایت خانه کتاب وزارت ارشاد بوده است، ناتوانی صنعت نشر از حمایت از چنین آثاری در این زمینه کاملا مشهود است. به دلیل تاخیر و تعلل ما و نسل پیشین ما کاری که باید برای جمع آوری اطلاعات ناشران پیش از انقلاب انجام می‌شود، صورت نگرفته و بخشی از تاریخ شفاهی کتاب برای همیشه از بین رفته است. همه کسانی که به نوعی با کتاب درگیر بوده‌اند و تیراژهای ۴۰ هزار تایی دهه ۴۰ را دیده‌اند اهمیت نقل تاریخ شفاهی کتاب را می‌دانند.

وی ادامه داد: طبیعی است که برای هر کسی بخش‌های مختلفی جذابیت داشته باشد اما روایت‌های تاریخ نشر چه قبل و چه بعد از انقلاب می‌تواند اطلاعات مختلفی به دست بدهد که هر کس روی موضوعی از آن کار کند.کوتاهی ما در پرسیدن و کمبود مکتوبات، مشکلات زیادی را به بار آورده است.

این پژوهشگر ادامه داد: به دلیل نزدیکی دوره‌های پس از انقلاب، اطلاعاتی در دست داریم اما هنوز نمی‌توان درباره ناشران در این ۴۰ سال به وضوح صحبت کرد. تاریخ شفاهی کتاب مهم است اما به نظر می‌رسد امکان رسیدگی به اوضاع ناشران دولتی یا شبه‌دولتی را نداشته باشیم. در این حوزه ها رسیدگی به کار آنها در اختیار بازرسی کل کشور قرار می‌گیرد و نمی‌تواند در قالب تاریخ شفاهی روایت شود. در کنار ویژگی‌های مختلفی که این کتاب دارد و می‌توان آن را ویژه ارزیابی کرد یکی از نکات مهم جذابیت و کشش آن است که دستاورد کمی نیست چرا که این کتاب می‌توانست کتاب خشک و بی روح و فقط راوی اتفاقات باشد.

در دوره نبود امکان کار برای بخش خصوصی هستیم

محمود آموزگار، عضو اتحادیه ناشران با بیان این که بعد از انقلاب در صورت مکتوب شدن تاریخ شفاهی بسیار بیشتر اهمیت پیدا کرد، گفت: قبل از انقلاب ما فقط کتابی به نام راهنمای کتاب داشتیم اما هیچ اثر دیگری در این زمینه مکتوب شده بود.

وی، افزود: عمر اتحادیه امسال ۶۱ سال شده با مجموعه مسائلی که وجود دارد ممکن نشده که در مورد تاریخ نشر نکته‌ای را مطرح کنیم. برای اینکه بدانیم به کجا می‌خواهیم برویم باید بفهمیم که در چه موقعیتی قرار گرفته‌ایم و چه گذشته ای داریم. این نکته کار را برای مسئولین صنفی کار را دشوار می‌کند.

این ناشر بیان کرد: ما در دوره فقدان امکان کار برای بخش خصوصی هستیم، به همین دلیل نمی‌توانیم از اتحادیه انتظار چنین کارهایی را داشته باشیم.

وی ادامه داد: محدودیت‌های دیگری هم وجود دارد اتحادیه پشت دیواری شیشه‌ای است و همه دارایی آن از حق عضویت اعضا و برخی اقدامات اقتصادی به دست می‌آید که اجازه انتشار چنین کتاب‌ها و سرمایه‌گذاری در این پژوهش‌هایی را به ما نمی‌دهد. اینجاست که باید بگویم جایی که بخش خصوصی نمی‌تواند کاری کند، باید از توجه خانه کتاب به این موضوع تشکر کرد.

آموزگار نبود آمار را یکی از مشکلات پژوهش در حوزه نشر و کتابفروشی دانست و اظهار کرد: ما آمار دقیقی نداریم و این کار پژوهش را سخت می‌کند اما همین که بتوانیم راجع به موضوعات شبیه به تاریخ شفاهی نشر صحبت کنیم هم خوب است. ما در اتحادیه باید بخشی از داده‌ها را جمع‌آوری کنیم که نقشه راه ما برای آینده مشخص شود و این کتاب بخش قابل توجهی از این خلاء را پر می‌کند.

به گزارش ایرنا، جلد دوم «تاریخ شفاهی کتاب» به بیست ناشر و کتاب‌فروش پیشکسوت اختصاص دارد که در فضای فرهنگی جامعه ما جایگاهی ویژه دارند. تاریخ شفاهی کتاب بر پایه مصاحبه که یکی از روش‌های پژوهشی در تاریخ است شکل گرفته و به شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی براساس دیدگاه‌های شاهدان، ناظران و فعالان حوزه نشر می‌پردازد.

در دفتر دوم تاریخ شفاهی کتاب با احمد افجه‌ای کتابفروشی سیروس، علیرضا گنج دانش انتشارات گنج دانش، سیدرضا یکرنگیان انتشارات خجسته، بیت الله رادخواه انتشارات تهران-تبریز،  جمشید اسماعیلیان  انتشارات پرتو (اسماعیلیان)، ابوالقاسم اشرف‌الکتابی انتشارات اشرفی، بیوک چیت‌چیان انتشارات مرتضوی، سید جلال کتابچی (خاندان کتابچی) انتشارات اسلامیه، سیدمجتبی‌کتابچی (خاندان‌کتابچی) انتشارات علمیه اسلامیه، مرتضی آخوندی انتشارات دارالکتب اسلامیه، مهدیه مستغنی (خاندان زهرایی) انتشارات کارنامه، محمدرضا ناجیان اصل انتشارات رسا، محمدرضا جعفری انتشارات نشر نو، فرهنگ نشر نو و امیر کبیر، محمد نیکدست انتشارات پیام، سعید اقبال کتابچی انتشارات اقبال، داوود موسایی انتشارات فرهنگ معاصر، مهراد کاظم زاده انتشارات مازیار، علی زوار انتشارات زوار، غلامرضا امامی  انتشارات موج و پندار و بهروز عطایی انتشارات عطایی  گفت و گو شده است. یادی از ناصر مشفق، انتشارات صفی‌علی‌شاه نیز در این کتاب آمده است.
1834