آیین یلدا در کهن دیار نصف جهان

یلدا، پاسداشت فرهنگ و سنت‌های خوب ایرانی است از گذشته واژه یلدا به معنای زایش و تولد بوده و ایرانیان باستان بر این باور بودند که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید روزها بلندتر می‌شود و تابش نور ایزدی افزایش می‌یابد و به این ترتیب تا آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر و خورشیدی نامیدند و به این دلیل دهمین ماه سال، دی نام گرفت.

مردم دوران باستان از جمله اقوام آریایی از هند و ایرانی- هند و اروپایی دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها بتدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شود.
اکنون در نقاط مختلف کشورمان، این شب گرامی داشته می‌شود و هر قوم و طایفه و استان با توجه به رسم و رسوم خود، شب یلدا را به بهترین شکل جشن می گیرند.

به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به 2 بخش «چله بزرگه» و «چله‌ کوچیکه» تقسیم می‌شد که موعد چله بزرگ از اول دی‌ماه تا ‪بهمن بود. «چله‌ کوچیکه»  از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا ۳۰ بهمن ادامه داشت.

از آنجا که از زمان‌های دور در اصفهان، همه موجودات و اشیا را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند، آیین برگزاری شب چله را هم به دو نام «چله زری» (ماده) و«عمو چله»(نر) می‌خواندند. از دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم، پهن کردن تمام البسه و رخت‌خواب‌ها در هوای آزاد به‌ویژه در مقابل خورشید با هدف خوش‌آمدگویی به «عمو چله» و «چله زری» بوده است.

شب چله در میان خانواده‌هایی که تازه عروس دارند در اصفهان، متفاوت است. آن‌ها یک شب قبل از یلدا، برای عروس خود به قول خودشان شب چله آماده می‌کنند. این شب چله‌ای شامل هندوانه است که آن را با شیوه مختلف تزئین می‌کنند. همچنین تمام میوه‌های زمستانی، ماست، ترشی، آش (شله برنجی)، نارگیل، آجیل، لبو، شیرینی را در طبقی می‌گذارند و راهی خانه عروس می‌شوند. این در حالی است که برای شخصی که سال اول نامزدی اوست، یک تکه طلا تهیه می‌کنند و لباس‌های زمستانه که به انتخاب خود عروس خانم‌ها است را خریداری کرده و برای او به عنوان چشم‌روشنی و هدیه می‌برند.

در شب چله در اصفهان مانند سایر نقاط ایران، افراد فامیل به خانهٔ بزرگترها بخصوص پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها می‌روند و دور هم جمع می‌شوند.
بزرگترها هم با آغوش گرم از بچه ها و نوه‌هایشان با آجیل و میوه پذیرایی می‌کنند و گاه تا صبح شاهنامه می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند و خاطره نقل می‌کنند.

کماکان در بسیاری از شهرهای سردسیر استان اصفهان شامل دهاقان، سمیرم، فریدونشهر و داران در شب یلدا، کوچک‌ترها با حضور در پای کرسی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از نفس گرم و گرمای وجود آنها یلدایی گرمابخش را تجربه می‌کنند.

خانواده ها در شهرستان نطنز بلندترین شب سال را در جمعی صمیمی همراه با حافظ خوانی و شاهنامه خوانی زیر کرسی‌های چوبی، هدیه دادن به تازه عروس و دامادها، صرف میوه و تنقلات و نقل داستان ها سر می‌کنند.

پخت و تناول هفت میوه که در زیر خاک به عمل آمده باشد (مانند شلغم، چغندر، ترب سیاه، پیاز، هویج و سیب زمینی) بین خانواده‌ها در نطنز و بادرود معمول می باشد و باور بر این است، همان گونه که میوه‌ها و محصولات در زیر خاک سرد مقاوم هستند، پس خوردن آنها استحکام بین فامیل و بستگان را بیشتر می‌کند.
وجود هندوانه و انار بر سر سفره شب یلدا از ضروریات است و انار توسط مردم این شهرستان به صورت خاصی تزئین یافته و به عنوان سرآمد میوه‌های این شب بر مرکز کرسی قرار می‌گیرد چرا که شهرستان نطنز و به طور ویژه بادرود در کشت محصول انار نامدار است و پیش از سرمازدگی باغ ها در پائیز امسال، قطب تولید این محصول در استان اصفهان بود.
شاید بدین سبب باشد که بادرودی ها به رنگ سرخ هندوانه و به خصوص انار اعتقادی ویژه دارند (انار را نماد آناهیتا می‌دانند) که رنگ سرخ آن در شب چله گرمی کانون خانواده را در طول سال در پی دارد.

شب یلدا یا چله در گویش بادرودی 'شَوِ چِلَه' خوانده می‌شود و بزرگ خانواده در جمع بستگان تا پاسی از شب قصه می‌گوید و از آیین های این شب می‌توان به صرف غذاها و تنقلاتی اشاره کرد که در گویش محلی 'شَوچٍره' می‌گویند. ختن نوعی آش ارزن، جو و یا نوعی آش با ماش و کدوی محلی در این خطه مرسوم است که در مجمع‌های بزرگ مسی روی کرسی قرار می‌گیرد و در کنار تنقلاتی مانند انجیر خشک، برگ زردآلو، پسته، بادام، گردو و انواع تخمه جمع مهربان خانواده را تا پاسی از شب مشغول می‌کند.
همچنین پختن 'قلییه' (قورمه، غذای ویژه این خطه با گوشت بره) با همکاری اعضای خانواده از دیگر آیین هایی است که در سال های نه چندان دور با نقل داستان هایی مانند 'کردله' (از افسانه های قدیم مردم این خطه) بیشتر بین خانواده های سنتی و روستایی رواج داشت. یکی از آیین های یلدای ایرانی تفال با دیوان حافظ است اما در برخی نقاط نیز شاهنامه خوانی رواج دارد.

یکی از کارهایی که در ایام قدیم انجام می‌شد این بود که مقداری انگور را از فصلش در پارچه‌ای می‌پیچیدند و در زیرزمین خانه‌ها نگه می‌داشتند تا از بین نرود تا شب چله در سفره شب چله قرار دهند و آن را میل کنند.

یکی دیگر از اتفاقات شب چله به روایت آن‌ها، تناول آجیل و البته «چلسمه» است، شاید امروزه چلسمه به چیپس و پفک و خوراکی‌هایی از این قبیل اطلاق شود اما در زمان قدیم چلسمه به آجیل و تنقلاتی مثل آن مثل گندم شاهدانه گفته می‌شد.

هندوانه میوه‌ای است که برای اهل اصفهان در شب یلدا هیچ‌گاه از قلم نمی‌افتد، زیرا شمار زیادی بر این باورند که اگر تنها مقداری هندوانه بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی زمستانی که پیش رو است، سرما بر آن‌ها غلبه نخواهد کرد.

پختن آش کدو در اطراف اصفهان نیز از جمله غذاهای این شب بوده است، دور هم جمع شدن خانواده‌ها در خانه بزرگ‌تر فامیل که به طور معمول پدربزرگ و مادربزرگ‌ها بوده‌اند و نشستن دور کرسی‌ها یکی از مهم‌ترین اتفاقات این شب بوده است که باعث نزدیکی دل‌ها و رفع ناراحتی‌ها و کینه‌ها از هم می‌شده است.

در گذشته نوشیدنی شب یلدا بطور معمول چای و شربت و گاهی مخلوط برف و شیره انگور بود.

همچنین پلو ماهی، و یا غذاهای محلی مانند کوفته، گندی، چرب و شیرین  و غیره از غذاهایی است که در این شب طبخ و مصرف می‌شد.

یلدا در ادبیات فارسی و به ویژه ادبیات کهن، نماد طولانی بودن و سیاه بودن است و بیشتر شاعران از آن به شب فراق که سخت و طولانی است تعبیر کرده اند. اشعار «صادق ملا رجب» هنوز در ذهن بسیاری از بزرگان و قدیمی‏ های اصفهان باقی مانده است:
تا اون شکوفه‏ ی بُستونِ دل کناری مَنِس
سه زرع برف بیفتد بازم بهاری منس
درازی شب یلدا و کوچه‏ ی جلفا
سرْ هَمِش بکنی ، نصفی زلفی یاری منس

بیشتر آیین‌ها و رسم های ملی علاوه بر اینکه با نمودها و نشانه‌های خاص خود پاس داشته می‌شوند کارکردهای بسیاری در خود نهفته دارند.

یک جامعه شناس در این خصوص به ایرنا گفت: یکی از کارکردهای این آیین این است که خرده فرهنگ‌ها در یک گروه بزرگتر منسجم می‌شوند، به این معنا که  قومیت‌های مختلف نظیر کُرد، لر و بلوچ در کنار تفاوت های قومیتی‌شان، از طریق آیین های ملی نظیر یلدا و نیز رسم و آیین های مذهبی، هویتی یکسان می یابند.

مریم صادق میرزایی با بیان اینکه اگر این جشن های ملی کارکرد خودشان را به عنوان ملی بودن از دست بدهند، انسجام جامعه هم دچار آسیب می‌شود، افزود: آیین های چند هزار ساله قابل حذف شدن نیست چرا که بازتعریف بخشی از هویت ایرانی است.

این جامعه شناس به دید و بازدیدها  و حضور نزد بزرگترها در شب یلدا اشاره و بیان کرد: این ویژگی که بر اساس یکی از مهمترین آموزه های دینی یعنی صله رحم است به حفظ و استمراراین آیین کمک می‌کند.

صادق میرزایی افزود: به این نکته نیز باید توجه کرد که آیین ها ممکن است با گذر تاریخ تحریف شوند و یا آسیب هایی به همراه داشته باشند.

وی اضافه کرد: امروز چشم و هم چشمی فلسفه و هدف کهن آیین‌های ملی را تغییر  داده است، چرا که افراد بجای توجه بر کارکردهای اصلی آیین ها به ظواهر و تشریفات آن بیشتر اهمیت می‌دهند.

این جامعه شناس افزود: ظهور شبکه‌های مجازی یلدا را به بازار نمایش انواع تشریفات و خوراکی ها تبدیل کرده استبه طوریکه در بیشتر خانواده ها طولانی ترین شب سال تنها با انتشار چند عکس از اقلام گران و لوکس در فضای مجازی به پایان می‌رسد این در حالی است که فلسفه شب یلدا چیزی جزنیکی‌، مهرورزی و امید به روشنایی نبوده است.

صادق میرزایی خاطر  با بیان اینکه در سال های اخیر هزینه‌های شب یلدا بار اقتصادی بر دوش خانواده ها تحمیل می کند خاطرنشان کرد: نباید اجازه داد که آداب و رسوم خوش بلندترین شب سال به مهمانی‌های تجملاتی تغییر شکل دهد و ماهیت اصلی خود را از دست بدهد.

مصطفی دانایی مهر جامعه شناس و استاد دانشگاه در این خصوص معتقد است ارتباط گیری و پیوند روابط در میان جوانان در خانواده ها و آشنایان بسیار کمرنگ شده است و گاهی آنها با یکدیگر احساس غریبگی می‌کنند.

وی افزود:  انتقال تجربیات سینه به سینه در حال حذف شدن است و نسل بعدی تجربه شنیدن قصه از مادربزرگ و پدربزرگ های خود را ندارد، بیشتر افراد وقت خود را به تنهایی می‌گذرانند و در فضاهای مجازی سیر می‌کنند و در دنیای واقعی این رفت و آمدها بسیار محدود شده و فلسفه و چرایی این سنت‌ها از میان رفته و تنها شبی برای وقت گذراندن و از روی اجبار است، بنابراین باید به بهانه سنت دیرینه شب یلدا به دنیای واقعی بازگشت و در کنار خانواده‌های خود جشن واقعی را برگزار کرد.

جشن یلدا که به «شب چله» هم معروف است، پیشینه ای دیرینه دارد که مردم در آن با شرکت در شب نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات، سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند.

اهمیت و جایگاه این آیین دیرینه سبب شد که سازمان میراث فرهنگی در ۱۳۸۷ خورشیدی، مراسم شب یلدا را به عنوان یکی از آیین‌های باستانی ایران در تقویم رسمی کشور به ثبت برساند.