سیل ویرانگر، تاثیرها و توصیه‌ها

سیل یکی از شایع‌ ترین حوادث طبیعی در ایران و بسیاری از کشورهای جهان است. آثار و عواقب ناشی از سیل ممکن است فقط ناحیه‌ای (مثلاً محله یا شهری) را در بر بگیرد. اما این امکان نیز وجود دارد که سیل تمامی حوزه یک رودخانه (از جمله چند استان) را همزمان با هم درگیر کند.

با این حال تمام سیل‌ها شبیه به هم نیستند. در برخی موارد، سیل حاصل فرآیندی تدریجی بوده و ممکن است در یک بازه زمانی چندروزه روی بدهد. اما سیل‌های برق‌آسا یا ناگهانی بدون هیچ علائم قابل مشاهده‌ای از بارش باران ممکن است (مثلاً در عرض چند دقیقه) روی بدهند.

این نوع سیل ناگهانی معمولاً خطرناک بوده و به صورت ستونی خروشان از آب به همراه صخره‌های سنگی، گل و لای و سایر خار و خاشاک‌های موجود در مسیر، خود را نشان می‌دهد. سیل به علت ‌ترک‌خوردگی یا شکاف در دیواره یک آب بند یا لنگرگاه نیز ایجاد می‌شود. این نوع سیل هم می‌تواند بسیار مخرب باشد. شکستن سد نیز موجب سیل شده که آثار و عواقبی نظیر سیل برق‌آسا به وجود خواهد آورد.

همواره باید خطر وقوع سیل را در هر جایی در نظر داشت، اما این خطر در نواحی پست و در کناره آبگذرها و در نزدیکی سدها به مراتب بیشتر است. حتی یک آبگذر کوچک، دره‌ها، جوی‌های آب، بسترهای خشک و نواحی پست که در شرایط جوی خشک بی‌خطر به نظر می‌رسند، ممکن است محلی برای وقوع سیل باشند. هیچ استانی در ایران از خطر سیل مصون نیست.

پاسخ های اجتماعی به خطرات مرتبط با سیل

در زمان حاضر، مردم دوست دارند در نزدیکی رودخانه ها زندگی کنند. رودخانه ها ضمن تامین غذا و آب آشامیدنی مردم، تجارت و حمل و نقل را تسهیل می کنند. رودخانه ها، همچنین زمین های حاصلخیز و محیط زیبایی را به وجود آورده و آب مورد نیاز برای کشاورزی را ارائه می دهند. اما بودن در نزدیکی رودخانه ها، به معنی قرار گیری در معرض وقوع سیل است و پاسخ انسان ها به خطرات مرتبط با سیل، به دو بخش سازه ای و غیر سازه ای تقسیم می شود.

پاسخ های سازه ای، شامل ساخت سدها، سیل بندها در امتداد رودخانه ها در کانالی طولانی و بزرگ تر به منظور نگهداری آب ناشی از سیل است. پروژه های مهندسی در جستجوی یافتن راه هایی هستند تا ظرفیت آبگذری رودخانه ها را با انجام اقداماتی از قبیل مقاوم سازی، پهن کردن، عمیق کردن و لای روبی افزایش دهند، استفاده از کیسه های شنی نیز می تواند به عنوان راه حلی کوتاه مدت، موثر باشد.

اقدامات غیر سازه ای، شامل پیش بینی مناسب وقوع سیل با بهره گیری از تجهیزات با فناوری بالا و ماهواره ها، منطقه بندی و سیاست های کاربری اراضی، برنامه های بیمه ای، طرح های تخلیه اضطراری و همچنین آموزش است.

بزرگ ترین سیل ها

تقریبا در تمامی نقاط دنیا، داستان هایی در خصوص سیل هایی که در گذشته رخ داده اند و بسیار بزرگ تر از سیل های امروزی بوده اند، باز گو می شوند. در هند ویشنو(خدای محافظت)، یکی از ۱۰ جان خود را برای محافظت از زمین در برابر یک سیل بزرگ استفاده کرده است. در چین، مردم یو بزرگ را، که از مردم در برابر سیل بزرگ رودخانه زرد محافظت می کرد، گرامی می دارند. افسانه های سرخ پوستان آمریکایی از زمینی آغاز می شود که به طور کامل به زیر آب رفته است.

در بابل، نبرد گیلگامشی(یکی از قهرمانان بابل) حک شد که از سیلی بزرگ حکایت دارد که آتناپیشتیم کشتی بزرگی ساخت و هفت شبانه روز روی دریا شناور بود تا توانست خانواده و احشام خود را نجات دهد. در کتاب مقدس عنوان شده که حضرت نوح (ع) کشتی ساخت که خانواده اش و یک جفت نر و ماده از تمامی حیوانات را پس از بارندگی که ۴۰ شبانه روز ادامه داشت و کل زمین را فرا گرفته بود، برای مدت ۱۵۰ روز در کشتی سوار کرد.

سیل مربوط به نبرد گیلگامش و سیلی که در کتاب مقدس به آن اشاره شده، ممکن است در رودخانه های دجله و فرات(در عراق امروزی)، که در امتداد صفحه ای گسترده و کم ارتفاع جریان دارند و به خلیج فارس منتهی می شوند، اتفاق افتاده باشد.

نکات اصلی در مدیریت سیل های ویرانگر در دنیا

در تمامی دنیا کارشناسان خبره و برجسته مدیریت بحران و سوانح بر روی نکات اصلی مدیریت سیل از جمله رودخانه ها و آبراهه ها، انواع مختلف سیل های مرگبار، نظریه جریان پله ای، دشت های سیلابی، دوره بازگشت سیل، نوع سیل، سیل های برق آسا، سیلاب های منطقه ای، شهرنشینی و سیل ها و نظایر آن مطالعه و توجه بیشتری دارند.

علل وقوع سیل ها

سیل ها، معمولا به دلیل بارندگی های شدید ایجاد می شوند. یک ابر تندری بزرگ می تواند در یک آبراهه محلی تند سیلابی(فلاش فلادی) را که با سرعتی زیاد حرکت می کند ولی مدت زمان اندکی به طول می انجامد به وجود آورد. بارندگی های گسترده ای که بیش از یک هفته به طول می انجامد، می توانند در بسیاری از رودخانه ها سیل های منطقه ای را ایجاد کنند که برای چند هفته ادامه خواهند داشت.

سیل ها زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد. در این زمان حجم آب به صورت غیرقابل کنترل از طریق کانال‌های رودخانه‌ای یا حفره‌های طبیعی یا مخازن آب دست‌ساز بشر، ریزش می‌کند.
شهرسازی‌ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می‌شود. حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می‌افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می‌آورد که با برجای گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد.

در مناطق روستایی و پس از وقوع یک بارندگی شدید، رواناب سطحی سریعا به آبراهه می رسد و به آن ملحق می شود، در حالی که آبی که به زیر زمین نفوذ کرده، به آرامی در زیر زمین جریان می یابد و با تاخیر زمانی به آبراهه می رسد. با بروز شهرنشینی، ساختمان ها و پوشش های نفوذ ناپذیر بخش های زیادی از زمین را پوشاندند و باعث افزایش جریان سطحی شدند و در نتیجه ارتفاع آب سیل ها در مقایسه با دوران قبل از شهرنشینی، بیشتر شده است.

زیست‌بوم ایران از یک سو به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، اقلیمی و ریخت‌شناسی منابع آب و خاک در تاریخ طولانی خود، به عنوان یک سرزمین نیمه‌خشک در بخش عمده‌ای از فلات ایران شناخته شده است‌ اما از سوی دیگر به علت تنوع سرزمینی و اقلیمی و نیز شرایط حاکم بر شیوه توسعه جاری و حاکم، در همین دوران همواره با بروز حوادث متعدد طبیعی و به‌ویژه طغیان و جریان نابهنگام آب‌های سطحی در بسیاری از مناطق کشور صرف‌نظر از شرایط متنوع جغرافیایی خود نیز در چالش بوده است.

متاسفانه بی‌توجهی به تاثیر متقابل مولفه‌های محیطی - انسانی و تک‌متغیره دیدن بروز پدیده‌ها و وقایع مشابه سیلاب و نظایر آن در عمل موجب شده است که با نقل مکان تعداد بیشتری از مردم به نزدیکی رودخانه ها و آبراهه ها، آنها با مشکلات پیش بینی نشده ای مواجه شوند که برخی از آنها در نتیجه فعالیت های انسانی هستند که هم ارتفاع و هم فراوانی وقوع سیل ها را افزایش داده اند.

هنگام وقوع سیل چه باید کرد؟

فرض کنید شما از استانی به استانی دیگر کوچ کرده‌اید، از آنجایی‌که در محل سکونت قبلی، زلزله خطری جدی بوده است، همواره قدری مواد خوراکی، آب و سایر ملزومات اضافی در خانه نگهداری کرده و بیمه زمین‌لرزه هم تهیه کرده بودید، زیرا همیشه خطر وقوع آن وجود داشته است.

با توجه به گفته همسایگان، در محل سکونت کنونی، به این نتیجه می‌رسید که دیگر نیازی به چنین آمادگی وجود ندارد، زیرا بر اساس گفته این افراد، خطر جدی در این استان فقدان آب به علت خشکسالی است. موضوع تهیه بیمه‌نامه سیل را از ادارات محل زندگی جویا می‌شوید تا از خطر خسارات ناشی از آن در امان باشید. به نظر می‌رسد که با توجه به تپه‌های خشک، دره‌های عمیق و دشت‌های بایر در این استان نیازی به بیمه‌نامه مربوط به سیل نداشته باشید.

آیا در چنین وضعی خطر سیل وجود دارد؟ یا آنکه این خطر فقط متوجه نواحی دیگر است؟ آیا نیازی هست که برنامه مقابله با حوادث را تدوین کرده و کیف نجات را تدارک دید؟ آیا نیازی هست که بیمه‌نامه سیل تهیه شود؟ با توجه به سیل‌خیز بودن تمام استان‌های ایران، پاسخ ‌این سه سوال مثبت است.

اقدامات ‌حفاظتی و مراقبتی در مقابل سیل

از ساخت و ساز در حریم سیل خودداری شود. در صورت احتمال وقوع سیل، باید محل استقرار آب‌گرمکن‌ها، پانل برق و موتورخانه از سطح زمین، ارتفاع داده شود. برای جلوگیری از برگشت آب سیل به داخل فاضلاب محل سکونت، لازم است در محل زانویی توالت، دریچه اطمینان نصب شود. برای ممانعت از ورود سیل به درون خانه، بهتر است ‌اطراف آن دیوارکشی شود. دیوار پایه‌های ساختمان محل سکونت را باید با مصالح مناسب پوشاند تا مانع از نفوذ آب شود.

هنگام وقوع سیل چه کار باید کرد؟

برای کسب اطلاعات ‌در مورد سیل، لازم است به ‌اخبار رادیو یا تلویزیون گوش داد. هر لحظه ممکن است سیل برق‌آسا روی بدهد. در چنین وضعی باید ‌فوراً به نواحی مرتفع پناه برده و منتظر دستور مسئولین شد. همواره باید ‌به وضع ‌جویبارها، آبگذرها و دره‌ها توجه شود، زیرا ‌سیل برق‌آسا در این محل‌ها ‌به طور ناگهانی و بدون علائم هشدار قبلی جاری می‌شود.

قبل از ترک خانه، از امنیت آن باید مطمئن شد. درصورت امکان، وسایل موجود در حیاط خانه را باید ‌به درون ‌خانه برد. بهتر است اسباب و اثاثیه مهم به طبقه بالای خانه منتقل شوند. دریچه اصلی آب و ورودی گاز بسته شوند. وسایل ‌برقی از جریان برق کشیده شوند. در صورت ‌خیس بودن یا در آب قرار گرفتن باید به پریزهای برق دست نزد. در آبی که جریان دارد نباید ‌حرکت کرد.

۱۵ سانتی‌متر آب در حال حرکت می‌تواند ‌تعادل انسان را بر هم زند. درصورت اجبار به حرکت ‌در آب، ‌باید از جایی حرکت کرد که آب ساکن است. برای اطمینان از حرکت در آب و پی بردن به استحکام مسیر بهتر است از چوب دستی استفاده شود. ‌حدود ۱۵ سانتی‌متر آب، با کف اغلب خودروهای سواری تماس پیدا کرده و ممکن است موجب از دست رفتن کنترل و واژگون‌شدن آن‌ها شود. حدود ۳۰ سانتی‌متر آب موجب شناورشدن اغلب خودروها خواهد شد. حدود ۶۰ سانتی‌متر آب می‌تواند انواع خودروها را با خود ببرد.

اقدامات پس از وقوع سیل

خود را به نزدیکترین محل امدادرسانی هلال احمر یا سایر مراکز امدادرسانی برسانید. غذا، البسه و سایر کمک‌های اولیه در آنجا موجود است.

برای اطمینان از سالم بودن آب آشامیدنی، حتما به گزارش اخبار محلی توجه کنید و آب آشامیدنی را قبل از مصرف بجوشانید. از سیلاب دور شوید زیرا این آب ممکن است با روغن، گازوییل یا فاضلاب آلوده شده باشد و یا احتمال دارد در اثر تماس با خطوط نیروی برق زیرزمینی، جریان برق پیدا کرده باشد. از آب در جریان فاصله بگیرید.

به مناطقی که سیلاب عقب‌ نشینی کرده است، توجه کنید زیرا استحکام خیابان‌ها و جاده ها ممکن است به‌خاطر جریان سیل ضعیف شده باشد که در این صورت ممکن است در اثر وزن خودرو فرو برود. از خطوط فشار قوی دوری کنید. زمانی به خانه بازگردید که مسئولان وضعیت را امن اعلام کنند. از ساختمان‌هایی که اطرافش را آب احاطه کرده است، دور شوید.

هنگام ورود به منزل کاملا احتیاط کنید. ممکن است پی‌های ساختمان آسیب دیده باشد ولی در ابتدا خرابی دیده نشود و ظاهر خانه سالم به‌نظر بیاید. سعی کنید در طول روز به منزل برگردید تا استفاده از وسایل روشنایی لازم نباشد. چنانچه مجبور هستید شبانه به خانه برگردید، خیلی محتاط باشید. از فانوس، مشعل و کبریت برای روشن کردن ساختمان استفاده نکنید. چراغ قوه را نیز قبل از ورود به ساختمان روشن کنید.

از غذاهای کنسرو شده استفاده کنید. لوازم برقی را قبل از استفاده کنترل و خشک کنید. آب‌های جمع شده برای گودال‌ها شرایط مناسبی را برای رشد حشرات به‌خصوص پشه‌ها ایجاد خواهد کرد، بنابراین از توری در محل اقامت خود استفاده کنید و پوشاک آستین بلند و چکمه های ساق بلند بپوشید.

چون سیل باعث خارج شدن مارها از لانه های خود می شود، بعد از سیل مراقب مارگزیدگی باشید. پس از سیل احتمال شیوع بیماری‌های عفونی مانند عفونتهای دستگاه گوارش از جمله هپاتیت، وبا، حصبه و … وجود دارد که باید مراقبت های لازم بهداشت فردی و عمومی به‌عمل آید.

اگر مخزن توالت، کاسه‌ توالت، تصفیه‌خانه و تأسیساتی مانند آن آسیب دیده است، در صورت امکان، آن را تعمیر کنید. سیستم‌های زهکشی در صورت آسیب دیدن، سلامتی و بهداشت افراد را به مخاطره می‌اندازد. هر چیز خیس و مرطوب را تمیز و ضد عفونی کنید زیرا گل و لای باقی مانده از سیلاب، حاوی مواد شیمیایی و فاضلابی است.