سفره‌های زیر زمینی، خالی از آب و اعتبار

منابع‌ آب‌های زیرزمینی یکی از اصلی‌ترین و مهمترین موئلفههای تامین آب کشورمان چه در بخش کشاورزی، چه شرب و چه سایر مصارف به شمار می آیند.

با این حال این منابع تجدیدناپذیر مورد بی مهری مردم و مسوولان قرار گرفته اند؛ به گونه ای که اکنون بیش از ۷۷۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیر مجاز مانند زالو به جان این سفره ها افتاده و شیره جان آنها را می‌مکند و از طرف دیگر اکثر اعتبارت بخش آب به سمت آب‌های سطحی و ذخیره سازی آنها متوجه است.

سال ها بی توجهی به این منابع و تصویب برخی قانون‌ها که روند حفرچاه‌ها را سرعت داد بلای جان منابع آب زیرزمینی شد به گونه ای که به گفته «قاسم تقی زاده خامسی» معاون آب و آبفای وزارت نیرو اکنون کسری این مخازن به بیش از ۱۳۰ میلیارد متر مکعب رسیده و تداوم آن می تواند ایران و ایرانی را به ورطه نابودی بکشاند.

«عبدالله فاضلی فارسانی» سرپرست دفتر حفاظت و بهره برداری منابع آب زیرزمینی شرکت مدیریت منابع آب ایران معتقد است کسری ۱۳۰ میلیارد مترمکعبی آب سفره های زیرزمینی در ۲۰سال اخیر زمینه مهاجرت و حاشیه نشینی نزدیک به ۲۰ میلیون نفر از جمعیت روستایی کشور را فراهم کرده و تداوم آن می تواند خطر ناک باشد.

وی  روز ۱۰ دی ماه در نشست تخصصی بررسی طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب در موسسه تحقیقات آب افزود: مهاجرت و حاشیه نشینی چالش مهمی است که بی توجهی به آن می تواند تهدیدات مهمی برای کشور به همراه داشته باشد.

فاضلی ادامه داد: باید فکری برای احیا و تعادل بخشی به منابع آب زیرزمینی کرد، در غیر این صورت نابودی این منابع دور از انتظار نخواهد بود.

حفرچاه راهی برای مکیدن خون زمین

حفر چاه یکی از روش‌های تامین آب از سفره‌های زیرزمینی است که از دیرباز مورد توجه ایرانیان قرار داشته است. مردمان این دیار کهن با حفر چاه، هم از آب آن برای شرب استفاده می‌کردند و هم کشتزارهای خود را آبیاری می‌کردند. در استفاده از آب چاه اما به دلیل حرمتی که داشت بر اساس اصول خاص، بهره‌برداری صحیح انجام می‌گرفت.

اما با گسترده‌تر شدن خیمه خشکسالی در چند سال اخیر و به دنبال آن کم شدن آب‌های سطحی، استفاده از آب چاه بیش از پیش شد و این رویه نگران‌کننده متولیان امر را واداشت تا نسبت به تدوین قانون برای برداشت آب از چاه‌ها اقدام کنند.

طبق قانونی که مصوب شد، استفاده از منابع آب زیرزمینی از طریق حفر هر نوع چاه، قنات و توسعه چشمه در هر منطقه از کشور باید با اجازه و موافقت وزارت نیرو انجام شود و این وزارتخانه با توجه به خصوصیات زمین‌شناسی و وضعیت سفره آب زیرزمینی منطقه و مقررات پیش‌بینی شده در این زمینه، نسبت به صدور پروانه حفر و بهره‌برداری، اقدام می‌کند.

اما در سایه برخی بی‌توجهی‌ها و چشم پوشی‌ها روندحفرچاه غیر مجاز هم در این بین رشد چشمگیری پیدا کرد و بلایی بر تن نحیف آب های زیرزمینی شد.

«رضا اردکانیان» وزیر نیرو روز ۳۱ تیرماه در مجلس شورای اسلامی یکی از ریشه‌های اصلی اشاعه و ترویج چاه‌های غیر مجاز را  قوانینی دانست که برخی مواقع تاثیرگذاری داشته‌اند و از جمله آنها بخشودگی حق النظاره‌ها را برشمرد.

وی از ماده واحده تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه که در عمل، افزایش بهره‌برداری را موجب شده است به عنوان یکی دیگر از عوامل تشدید چاه های غیر مجاز یاد کرد.

این دو قانون روند احداث چاه‌ها و به دنبال آن چاه غیرمجاز را سرعت داد و اکنون این موضوع به پاشنه آشیل منابع آب زیرزمینی شده است.

اردکانیان درباره تلاش برای پیشگیری از حفر چاه های غیر مجاز گفت: البته وزارت نیرو هم تلاش کرده با ابزار قانونی از جمله استفاده از ساز و کار شورای عالی آب، موضوع تعادل بخشی منابع آب زیر زمینی و نحوه برخورد با چاه‌های غیر مجاز را پیگیری کند.

وی با بیان اینکه طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیر زمینی از ابتدای سال ۹۴ عملیاتی شده است، گفت: مجموع چاه‌های انسداد شده و «مسلوب المنفعه» شده تا ابتدای دولت یازدهم برابر با ۱۷ هزار و ۸۵۶ حلقه بوده که تا پایان سال ۹۷ به ۵۷ هزار و ۶۵۵ حلقه رسیده است.

این درحالی است که «عبدالله فاضلی» مجری طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی گفت: گرچه این طرح برای حفظ آب های زیرزمینی با تعریف ۱۵ طرح معرفی شد اما تخصیص نیافتن اعتبارات لازم آن را ناکارآمد کرده است.

وی ادامه داد:طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی می بایست در همه دشت های کشور اجرایی می شد و برای آن اعتباری هفت هزار و ۵۰۰ میلیارد تومانی پیش بینی شده بود که در عمل کسر کوچکی از این اعتبارات تخصیص داده شد و موفقیت این طرح را در هاله ای از ابهام فروبرد.

کسری مخازن زیرزمینی علاوه بر توسعه حاشیه نشینی، نابودی کیفیت خاک را هم به دنبال دارد چنانکه «رضا سرافرازی» مدیرکل دفتر آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی معتقد است: برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی آب و به دنبال آن کسری مخازن سبب شده روز به روز از کیفیت خاک کشور کاسته شود.

به نظر می رسد تداوم بی توجهی به سفره های زیرزمینی شرایط حادی را پیش روی همه قرار داده است که رهایی از آن نه فقط کار مسوولان، بلکه همه آحاد جامعه است.