مین‌های سرگردان؛ کابوس مردم مرزنشین

مین‌های ضد نفر اگرچه در دوران جنگ جهانی دوم به بازار نظامی جهان عرضه شدند، اما برخلاف اغلب سلاح‌های نظامی آن دوران، همچنان به صورتی انبوه و گسترده، مورد استفاده نظامیان کشورهای مختلف جهان قرار می‌گیرند. مین ضد نفر سلاحی است که بیش از هر گروه دیگری، غیرنظامیان و به ویژه مرزنشینان را قربانی خود می‌کند. مرزنشینان ایرانی نیز به رغم تلاش‌های بسیار، همچنان جزو قربانیان مین‌ها ضدنفری هستند که در طول جنگ هشت ساله و به صورتی گسترده، زمین‌های مناطق مرزنشین کشور را آلوده کرده‌اند.

مین‌های سرگردان زیر پای امنیت جهانی

بررسی‌ها و برآوردهای جهانی نشان می‌دهند که برخلاف تصورات اولیه، به هیچ وجه از خطر مین‌های ضد نفر در سطح جهانی کاسته نشده است. آخرین گزارش «کارگزار بین‌المللی ممنوعیت مین‌ها» که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده است، نشان می‌دهد که تنها در سال ۲۰۱۸، بر اثر انفجار انواع مین در سطح جهانی، ۳۰۵۹ نفر کشته و ۳۸۳۷ نفر زخمی شده‌اند. نکته جالب توجه آن است که ۷۱ درصد از افرادی که در این سال بر اثر انفجار مین آسیب دیده‌اند، غیر نظامی بوده‌اند. از میان این گروه نیز کودکان با ۵۴ درصد، بیشترین غیرنظامیانی بوده‌اند که قربانی مین‌ها شده‌اند. همین گزارش نشان می‌دهد که کشور ایران از سال ۱۹۹۹ تا سال ۲۰۱۸ و پس از کشورهای افغانستان، کلمبیا، کامبوج، سوریه و عراق، دارای بیشرین آسیب‌دیدگان از مین بوده است.

آمارها نشان می‌دهد که غیرنظامیان، قربانیان اصلی مین‌های ضد نفر هستند.

با وجود تلاش‌های برخی گروه‌ها و سازمان‌های مردم نهاد برای ایجاد ممنوعیت تولید یا کاشت مین‌های ضد نفر، هنوز برخی از کشورها هستند که از این کار امتناع می‌کنند. دولت آمریکا نیز در بهمن ماه سال پیش به دستور «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری این کشور، فرمان رئیس‌جمهوری پیشین مبنی بر ایجاد محدودیت برای تولید مین‌های ضد نفر را لغو کرد و «مارک اسپر» وزیر دفاع نیز تاکید کرد که استفاده از مین برای ارتش آمریکا حیاتی است.

در نتیجه می‌توان انتظار داشت که در طی سال‌های آینده، بار دیگر استفاده از مین‌های ضد نفر بیش از پیش به جبهه‌های نبرد بازگردند. نکته جالب توجه دیگر آن است که هزینه ساخت یک مین بین ۳ تا ۲۵ دلار است، اما برای از بین بردن همان مین باید بطور متوسط مابین ۳ هزار تا ۱۰ هزار دلار هزینه کرد. 

مین‌ها بطور معمول تجهیزات پایداری هستند که پس از کاشت در زمین، می‌توانند تا سال‌های سال فعال بمانند و هر مین قادر است شعاعی به وسعت چند متر را بطور کامل آلوده کند. بطور معمول مین‌ها به صورت دسته‌ای کاشته می‌شوند و پس از انفجار یک مین، سایر مین‌های نزدیک به آن، حساسیت بیشتری از خود نشان می‌دهند.

اما مهمتر از همه آن است که برخلاف تصور اولیه، مین‌ها ثابت نیستند و سیل و رانش زمین، می‌توانند مین‌های کاشته شده در زمین را کیلومترها از محل اولیه خود دور کنند. در نتیجه پس از هر بار وقوع سیل در نقاط مرزی، ممکن است مین‌ها بیش از گذشته در یک منطقه پخش شوند و مناطقی را درگیر کنند که تا پیش از آن تصور می‌شده است که منطقه‌ای امن و پاکسازی شده است. تاکنون تجهیزاتی که بتواند تعداد کثیری مین را ظرف مدت کوتاهی خنثی کند، اختراع نشده است و برای خنثی سازی یک مین، باید فردی متخصص و با صرف زمان بسیار و تلاش فوق‌العاده، مین مذکور را خنثی و سپس  معدوم کند. در نتیجه پاکسازی مناطق آلوده به مین، به هیچ وجه آسان نیست.  

مین‌های ضد نفر، کابوسی برای مرزنشینان

در طول سال جاری، مین‌های ضد نفر باعث کشته و مجروح شدن شهروندان ایرانی در مناطق مرزی شده‌اند. چهارم اسفندماه امسال یک نوجوان ۱۴ ساله در منطقه قصر شیرین قربانی مین‌های ضد نفر شد. ۱ کشته و ۴ مجروح نیز حاصل انفجار همین مین‌های ضد نفر در دو نوبت و در بهمن ماه در منطقه شوش بود. یک کشته و دو زخمی نیز حاصل انفجار یک مین ضد نفر در مهرماه امسال در منطقه بستان بود. دو نفر انفجار مین در منطقه سردشت نیز یک مجروح برجای گذاشت. مناطقی همچون بانه، اهواز و مریوان نیز شاهد انفجار مین بوده‌اند.

اما مین‌های ضد نفر تنها غیرنظامیان را هدف قرار نمی‌دهند. شهید «مرتضی آوینی» از مشهورترین شهدای ایرانی است که پس از پایان جنگ تحمیلی و در فروردین ماه ۱۳۷۲ در منطقه فکه به دلیل انفجار مین به شهادت رسید. همچنین بسیاری از نظامیان ایرانی نیز چه در دوران دفاع مقدس و چه پس از آن به دلیل انفجار مین شهید شده‌اند. یکی از آخرین این موارد، شهادت «محمود توکلی» فرمانده گروه تفحص لشگر ۱۴ امام حسین (ع) بود که در مهرماه ۱۳۹۸ در منطقه پنجوین و بر اثر انفجار مین به درجه رفیع شهادت رسید. همچنین پاسدار «محمد احمدی» از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در تاریخ ۲۰ تیرماه امسال در منطقه سروآباد کردستان در حین تلاش برای پاکسازی اراضی آلوده به مین، به درجه رفیع شهادت نائل آمد.

با وجود تلاش‌های فراوان و شبانه‌روزی نیروهای نظامی ایران که برای پاکسازی مناطق آلوده به مین، تمام توان خود را صورت می‌دهند، اما هنوز مناطق قابل توجه از اراضی مرزی به ویژه در غرب و جنوب کشور، به مین‌های و مهمات نظامی آلوده هستند و با وجود علائم هشدار دهنده و اخطارهای نیروهای نظامی، باز هم عبور افراد از مناطق آلوده، موجب بروز حادثه می‌شود.

هزینه‌های اقتصادی گزاف مین‌های ضد نفر در مناطق مرزی

وجود مین‌ها و آلودگی اراضی، تنها موجب بروز حادثه برای شهروندان نمی‌شود، بلکه وجود این مین‌ها، هزینه‌های اقتصادی گزافی بر دوش مردم مناطق مرزنشین می‌گذارد. متاسفانه بسیاری از مین‌ها، اراضی کشاورزی و مناطق مسکونی مردم مرزنشین را آلوده کرده‌اند. بسیاری از روستاییانی که پس از پایان جنگ تحمیلی به مناطق محل سکونت خود بازگشتند، دریافتند که این مناطق به شدت به مین‌ها ضدنفر آلوده است و در نتیجه آنان قادر نیستند که در خانه‌های سابق خود زندگی نمایند. در عین حال آلودگی اراضی کشاورزی نیز باعث شد تا شهروندان مناطق مرزی، نتوانند به سبک و سیاق سابق زندگی خود، یعنی کشاورزی بازگردند.

مین‌های ضد نفر همچنین بسیاری از دشت‌ها و مراتع مناطق مرزی را آلوده کرده‌اند و در نتیجه دامپروری در این مناطق، سال‌ها است که با اختلال‌های جدی مواجه شده است. چوپانان مناطق مرزی همواره باید مراقب آن باشند که دام‌های آنان وارد اراضی آلوده به مین نشوند تا از هرگونه حادثه در امان بمانند. این مسئله به عنوان خطری جدی، زندگی عشایر کوچ‌رو در مناطق مرزی را نیز تهدید می‌کند، به ویژه که عشایر زندگی کوچ‌رو دارند و در بسیاری از مواقع مناطق تردد آن‌ها در نزدیکی مناطق آلوده به مین قرار دارد.

در عین حال افرادی که بر اثر انفجار مین‌های ضد نفر دچار قطع عضو می‌شوند، تا آخر عمر باید با هزینه‌های سنگین خرید تجهیزات توانبخشی سر کنند. تجهیزاتی که با وجود تحریم‌های غیرقانونی آمریکا، قیمت‌هایی بسیار گزاف یافته‌اند و بار مالی سنگینی را بر دوش خانواده‌های مناطق مرزی تحمیل می‌کنند.

مرزنشینان و خطری که رفع نشده است

تخمین زده می‌شود که ارتش بعث عراق در دوران هشت سال جگ تحمیلی مابین ۱۲ تا ۱۶ میلیون مین در اراضی به وسعت ۴۲ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران کار گذاشته باشد. تمامی این مین‌ها در استان‌های مرزی غربی و جنوب غربی کشور کاشته‌ شده‌اند. به این تعداد مین، بایستی هزاران گلوله عمل نکرده توپ، موشک، نارنجک، خمپاره و مانند آن را نیز اضافه کرد که در خاک ایران وجود دارند.

بطور معمول مین گروه‌های اجتماعی خاصی را به دلیل نوع فعالیت آن‌ها، بیشتر از سایرین تهدید می‌کند. کشاورزان، دامداران، عشایر و کولبران، بیش از دیگر گروه‌های اجتماعی در معرض تهدید مین‌های ضد نفر هستند که طبق تحقیقات، خطر مین‌های ضد نفر، برای چوپانان مناطق مرزنشین، بیش از هر گروه دیگری است. این افراد برای کسب درآمد یا تامین معیشت خود باید در دشت‌ها یا جاده‌های مرزی رفت و آمد کنند و در نتیجه همواره احتمال دارد که با مین‌های کاشته شده از دوران جنگ تحمیلی، برخورد نمایند.تخمین زده می‌شود که ارتش بعث عراق در دوران هشت سال جگ تحمیلی مابین ۱۲ تا ۱۶ میلیون مین در اراضی به وسعت ۴۲ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران کار گذاشته باشد.

کودکان مرزنشین نیز به دلیل آن که آگاهی چندانی در مورد خطرات مین‌های ضد نفر ندارند، همواره امکان دارد به مین روبرو شوند. از همین رو است که سازمان‌های دولتی و مردم‌نهاد در طی سال‌های گذشته، تلاش‌های فراوانی کرده‌اند تا با ارائه اطلاعات صحیح و مناسب، به این افراد و کودکان آن‌ها آموزش‌هایی را انتقال دهند که به آن‌ها در شناسایی نقاط خطرناک و مین‌ها ضد نفر کمک نماید.

با وجود تلاش‌های فراوان و مداوم نیروهای ارتش و سپاه، اما هنوز اراضی فراوانی در مناطق مختلف کشور آلوده به مین‌هایی هستند که از دوران هشت سال دفاع مقدس باقی‌ مانده‌اند و نیازمند پاکسازی هستند. مین‌هایی که هنوز آنقدر خطرناک هستند که می‌توان جان و سلامت مردم مرزنشین کشور را به خطر اندازند و شیرینی زندگی را به کام آنان تلخ نمایند.

منابع:

- Landmine monitor, ۲۰۱۹

- مسعود ثقفی‌نیا و همکاران، بررسی آسیب‌های ناشی از مین‌های خنثی نشده ضد نفر و راه‌های کاهش آن، ۱۳۸۳

- فرحناز فلاحتی و همکاران، تاثیر انفجار مین و مهمات عمل نکرده بر روی کیفیت زندگی قربانیان در ۵ استان غربی کشور، ۱۳۸۸

- پیمان آسترکی و مریم احدی، بررسی مشخصات کلیدی کشته شدگان توسط انفجار مین‌های فراموش شده طی سال‌های ۱۳۷۳ لغایت ۱۳۸۵ در استان ایلام، ۱۳۷۸