شایعه و شبه‌خبر به معنای اطلاعات فاقد منبع معتبر، دقت و شفافیت، پدیده‌ای عام و رایج در سطح هر اجتماعی است که با آسیبهای کم و بیش خود حتی بخشی از محاوره‌های اجتماعی و گفت و گوهای خانوادگی را تشکیل می‌دهد.
بازار شایعات، در شرایطی که جامعه با بحرانی سراسری، فراگیر و نیازمند تصمیم‌گیری و رفتار صحیح مواجه است گاه به خاطر عطش افکار عمومی برای دریافت فوری اطلاعات در برابر اطلاع‌رسانی لاک‌پشتی و کُند مراجع مسوول و یا فقر اطلاعات، داغ می شود و همزمان با بحران اصلی، خود به یک بحران فرعی آسیب‌زا و در اصطلاح عامیانه "قوز بالا قوز" تبدیل می‌شود.
شایعه‌سازی و دروغ‌پراکنی در چنین شرایطی حتی ممکن است به ابزاری برای گسترش خصومت در سطح جامعه و ضربه به یک ملت و کشور تبدیل شود.
تلاش برای ایجاد چنین وضعیتی از سوی دشمنان با هدف تخریب اعتماد عمومی، نشر یاس و ناامیدی در سطح کلان جامعه، ایجاد تزلزل در هویت ملی و کارشکنی در مسیر انجام وظایف نهادهای دست‌اندرکار رفع بحران صورت می‌گیرد.
شایعات با توجه به ماهیت و قدرت تاثیرگذاری آنها به ویژه در بین جمعیت ساده‌اندیش می‌تواند اضطراب اجتماعی را افزایش داده و باعث کاهش سطح اعتماد و همدلی و در نهایت گسترش دامنه آسیب ناشی از بروز یک واقعه در جامعه شود.
از زمان بروز کرونا در ایران شایعه‌سازان در فضای مجازی با بیان اظهارات مختلف در نقد عملکرد مسوولان یا اتهام زنی مبنی بر پنهان کاری در ارایه آمار مبتلایان یا سهل انگاری در انجام برخی اقدامات سعی در تشویش اذهان عمومی دارند.
شایعات پیرامون هشدار دولتها به شهروندان ایرانی مبنی بر ترک کشورهایشان، غیرواقعی بودن آمار ابتلا به کرونا، پیشگیری سیر و زنجبیل و لیموترش از کرونا، لباس ضدکرونا، خودداری دولت از ایجاد قرنطینه و تشویق مردم برای سفر به قم، انتقال طلاب خارجی چینی از قم به شهرهای دیگر ایران، امنیتی شدن کرونا در ایران همه و همه در فضای مجازی شکل گرفته است.
پیش بینی شیوع کرونا در ۴۰ سال قبل، تعطیل کردن بازارها توسط بازاریان، صادرات کرونا از ایران به کشورهای مختلف حتی غرب چین، ممانعت بسیاری از کشورها از پذیرش ایرانیان، انتقال کرونا از هوای آلوده، تست کرونا در منزل از دیگر شایعات کرونایی است که فعالان فضای مجازی با اهداف مختلف نشر می‌دهند.
زمانی که واقعه‌ای مانند یک بیماری واگیردار کل جهان را در برمی گیرد و همدلی و همراهی به عنوان یک پادزهر برای کاهش آسیبهای ناشی از آن در نظر گرفته می‌شود بی شک پخش شایعات با هدف ایجاد اضطراب در جامعه، تخریب افراد و شخصیتهای تاثیرگذار در مدیریت بحران، عملی بسیار قبیح و ویران ساز قلمداد می‌شود.
آن زمان که گرد و غبار شایعات در جامعه بلند می‌شود اعتماد عمومی نسبت به مدیران حوزه‌های دست اندرکار از بین می‌برد و حقیقت در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد و در آن هنگام شایعه از هر کرونایی واگیردارتر شده و به همه چیز و همه کس سرایت می‌کند.
یکی از تحلیلگران مسایل اجتماعی در تقبیح شایعات در فضای کنونی جامعه به خبرنگار ایرنا گفت: شایعات و شایعه سازی در جامعه ایرانی، ریشه فرهنگی دارد و مسبوق به سابقه است و بستر بروز این پدیده در جامعه‌ای که اعتماد در آن کمرنگ است شکل می‌گیرد.
غلامرضا حسنی درمیان افزود: اینکه همواره عده‌ای در زمان بروز وقایع به صورت خصمانه به شایعات دامن می‌زنند و دولت و حاکمیت را به باد انتقاد می‌گیرند همواره بوده و خواهد بود و باید برای مقابله با آن از مجاری حقوقی وارد شد.
وی ادامه داد: این شایعات و دامن زدن به آن در جهت ناکارآمد قلمداد کردن نظام و دولت، زمانی گسترش پیدا می‌کند که افراد اوقات فراغت بیشتری داشته باشند لذا بیشتر به فضای مجازی مراجعه می کنند و در زمانی که واقعه‌ای حساس و فراگیر است اگر این افراد از وضعیت اقتصادی یا اجتماعی جامعه ناراحتی داشته باشند با اظهارنظرهای مختلف، خود را تخلیه می‌کنند.
عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: در این میان آنچه اهمیت دارد این است که چرا شایعه از سوی جامعه پذیرفته می‌شود و چرا زمینه پذیرش آن وجود دارد و ما اجازه فراهم شدن بستر شایعه پراکنی را در جامعه می‌دهیم.
حسنی افزود: کنشهای رفتاری عقلای جامعه مانند شایعه‌سازان نیست، میلیون‌ها نفر از فضای مجازی برای تخلیه خود بهره نمی‌گیرند و به اخبار مستند از رسانه‌های رسمی توجه دارند و اگر هم نقدی می‌کنند منصفانه است.
وی ادامه داد: قوی‌ترین ابزار برای جلوگیری از شیوع شایعات، تقویت فرهنگ عمومی از طریق رسانه‌هاست که قادر هستند با در دست گرفتن افکار عمومی، شایعات را کنترل کنند.
عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد مسوولیت پذیری اجتماعی را مولفه مهم دیگر در جلوگیری از تبعات ناشی از بروز شایعات در هنگام بروز وقایع دانست و گفت: مسوولیت پذیری اجتماعی فرد در هنگام بروز بحران با رعایت مسایلی که مانع از شیوع ویروس کرونا می‌شود اهمیت زیادی دارد.
حسنی درمیان افزود: اینکه افراد در جایگاه‌های مختلف اجتماعی از انجام هر اقدامی مانند سفر کردن، عدم عرضه کالاهای مورد نیاز مردم، گران فروشی یا هر عملی که منافع عمومی را به مخاطره می‌اندازد خودداری کنند به منزله پذیرش مسوولیت اجتماعی در زمان بحران است.
وی ادامه داد: کسانی که به شایعه سازی یا دامن زدن به شایعات در زمان بروز وقایع میپردازند مسوولیت پذیری اجتماعی کمتری دارند و تعداد این افراد زیاد نیست اما از آنجا که سر و کار بیشتری با رسانه‌ها به ویژه فضای مجازی دارند بیشتر از سوی مردم دیده می‌شوند.
عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: این افراد شایعه ساز یا شایعه پراکن یا آسیب پذیر هستند یا رفتارهای آسیب پذیر خطرناک دارند که تعدادشان معمولا بسیار قلیل است اما ضعف افکار عمومی باعث می‌شود این شایعات حتی در قالب طنز مورد پذیرش قرار گیرد.
حسنی درمیان افزود: مدیریت اوقات فراغت افراد جامعه بسیار مهم است و یکی دیگر از دلایل شایعه پراکنی در زمان بروز وقایع می‌تواند تلاش افراد برای پر کردن اوقات فراغتشان یا تفریح کردن باشد.
او اضافه کرد: زمانی که اوقات فراغت برای افراد شکل می‌گیرد باید برای پر کردن آن نیز برنامه‌ریزی شود لذا نمایش فیلمهای آگهی دهنده و هشداردهنده به اشکال مختلف از سوی رسانه‌ها و ایجاد برنامه‌های مفید برای جبران تعطیلی‌های مدارس می‌تواند مفید واقع شود.
عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: یکی دیگر از دلایل بروز شایعات در زمان بروز وقایع را می‌توان عدم آمادگی لازم در جامعه برای مواجهه با وقایع دانست با این توضیح که مدیریت بحران و پدافند غیرعامل جزء ساختار توسعه هر کشوری است که شیوع بیماری ای مانند "کرونا" را واقعه می‌دانند نه "بلا" که اگر در زمان بروز وقایع این ابزارها ضعیف باشند عواملی مانند شایعات می‌توانند آسیب زا شوند.
حسنی درمیان افزود: همچنین است آمادگی برای بروز زلزله که باید قبل از آن انجام گیرد و جزء آگاهی‌های اجتماعی در نظر گرفته شود و از مدارس به بچه‌ها آموزش داده شود تا در جامعه گسترش یابد.
وی ادامه داد: افزایش سطح میزان آگاهی جامعه توسط رسانه‌ها، مسوولیت پذیری اجتماعی افراد و خودداری از افراط و تفریط، عمل به توصیه‌های مراجع ذیصلاح و دستگیری افراد کم بضاعت توسط افراد متمکن می تواند جامعه را برای مقابله با کرونا یا هر واقعه همه گیر دیگری آماده سازد.
او اضافه کرد: در جدی بودن مساله شیوع کرونا تردیدی نیست اما اینکه در برابر این مساله چه رفتاری داشته باشیم بستگی به میزان سطح آگاهی جامعه نسبت به مخاطراتی از جمله شایعه سازی دارد.
نظر شما