جامعه بین المللی بعد از کاربرد ۲ بمب اتمی به وسیله آمریکا در خلال جنگ جهانی دوم علیه ژاپن، خواستار توقف تولید سلاح های هسته ای شد. گرچه این خواسته در خلال جنگ سرد جز با حصول توافقی جهت تدوین و تصویب «معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای» و امضای قراردادهای ۲جانبه در جهت مهار مسابقه تسلیحاتی در حیطه عمل به موفقیت های عمده ای دست نیافت اما بعد از جنگ سرد و در دوران تحولات بنیادین و ایجاد روحیه همکاری، تقاضاهای فزاینده ای برای نیل به خلع سلاح هسته ای شکل گرفت. در این راستا، فعالیت های صلح آمیز ایران جهت دستیابی به دانش فنی و تخصصی انرژی هسته ای برپایه همان نگرش خاص و سیاسی مورد توجه آژانس بین المللی انرژی اتمی و غرب، به ویژه آمریکا قرار گرفت و آنها تلاش کردند به شکل های مختلف، تنها به دلیل عدم همسویی سیاسی و ایدئولوژیک ایران با غرب با استفاده از شیوه های مختلف، این حرکت بدیع و سرافرازانه دانشمندان ایرانی را در مراحل ابتدایی خود متوقف کنند. با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی به پاس قدردانی از تلاش های افتخار آفرین دانشمندان جوان ایرانی در دستیابی کشور به فناوری صلح آمیز هسته ای، ۲۰ فروردین در تقویم رسمی ایرانیان «روز ملی فناوری هسته‌ای» نام گرفت.
پیشینه انرژی اتمی در ایران
در ۱۳۳۵ خورشیدی، مجلس شورای ملی وقت، ایجاد «مرکز اتمی دانشگاه تهران» را تصویب کرد و در ۱۳۴۴ خورشیدی، رآکتور پنج مگاواتی آموزشی و تحقیقاتی ایران، آماده کار شد. همچنین در تیر ۱۳۵۵ خورشیدی، موافقت نامه ای میان رژیم پهلوی و وزارت تحقیقات و صنعت آلمان غربی برای تأسیس نیروگاه اتمی در بوشهر امضا شد. متعاقب این قرارداد، بعد از مذاکراتی که در ۱۳۵۶ خورشیدی صورت گرفت، بنا شد، آمریکا نیروگاه هایی در ایران احداث کند و هشت رآکتور اتمی به رژیم پهلوی بفروشد و در همان سال، فرانسه نیز اعلام کرد که ۲ نیروگاه اتمی در ایران تأسیس می کند و رآکتورهایی را نیز به ایران می فروشد. با پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل مخالفت غربی ها با انقلاب اسلامی، این روند متوقف شد و حتی در دوران جنگ، بخشی از تأسیسات احداث شده به وسیله فرانسوی ها، بمباران شد. پس از کش و قوس های مختلف میان کشورها در نهایت، روس ها همکاری هسته ای با ایران را پذیرفتند.
ایران با تلاش های دانشمندان جوانش از ۱۳۶۴ تا حدود ۱۳۷۶ خورشیدی، توانست به نقشه هایی که در ساخت دستگاه های سانتریفوژ کاربرد دارند و همچنین طرح های مربوط به رآکتور آب سنگین دست یابد و از ۱۳۷۶ تا حدود ۱۳۸۰ خورشیدی با ساخت وسایل مورد نیاز در داخل و وارد کردن برخی از قطعات از خارج، موفق به انجام آزمایش های مربوط در محیط آزمایشگاهی شد. پس از موفقیت آزمایش ها در مقیاس آزمایشگاهی از ۱۳۸۰ خورشیدی به بعد، این دانش به سایت های هسته ای از جمله سایت نطنز که از چندین سال قبل احداث آن شروع شده بود، منتقل شد. در همین دوران، ایران به دانش غنی سازی اورانیوم نیز دست یافت. کار احداث رآکتور آب سنگین از مرحله طراحی در اراک آغاز شد. با دسترسی به چنین توانمندی یعنی دستیابی به فناوری هسته ای این دانش، عملیاتی نیز شد و ایران توانست فرآیند غنی سازی و چرخه سوخت اتمی را اجرایی کند.
سرانجام ۲۰ فروردین ۱۳۸۱ خورشیدی روز ملی فناوری هسته‌ای نامیده شد، روزی که دستیابی ایران به غنی سازی اورانیوم به طور رسمی اعلام و خبر تهیه سوخت هسته‌ای به وسیله متخصصان ایرانی برای نیروگاه‌های هسته‌ای ایران منتشر شد. پیشرفت چشمگیر متخصصان هسته ای کشور به سرعت رو به جلو بود به طوری که رییس جمهوری دولت نهم در ۲۰ فروردین ۱۳۸۵ خورشیدی اعلام کرد که ایران به غنی‌سازی اورانیوم به میزان ۳.۵ درصد دست یافته‌است و موفق شده یک زنجیره کامل غنی سازی در نطنز را راه اندازی کند.
خبر دستیابی مختصصان ایرانی به غنی سازی اورانیوم جامعه بین المللی را با بهت و البته واکنش هایی متفاوت همراه ساخت. به طوری که پس از دامنه‌دار شدن اختلافات میان ایران و نهادهای بین‌المللی نظیر شورای امنیت سازمان ملل متحد، چندین قطعنامه علیه برنامه هسته‌ای ایران و غنی سازی صادر شد. تحریم های جدیدی علیه ایران وضع شد و به دنبال آن موجی از ترور دانشمندان هسته‌ای در کشورمان به راه افتاد و دانشمندان بزرگی چون مصطفی احمدی روشن، مسعود علی‌محمدی، مجید شهریاری و داریوش رضایی‌نژاد ترور شدند. به دنبال دستیابی جمهوری اسلامی ایران به مراحل پیشرفته‌ای از فناوری هسته‌ای، فشارهای غرب برای متوقف کردن این صنعت نیز افزایش یافت. این مساله با توجه به ضدیت غربی‌های با ماهیت انقلاب اسلامی ایران از حالت فنی خارج شد و رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت.
بازرسی های گسترده آژانس از نیروگاه های اتمی ایران
هر چند ایران در آن روزها اعلام کرد، برنامه هسته‌ای مسالمت آمیزی را دنبال می‌کند و رویکرد تقابل با برنامه اتمی این کشور به نتیجه نمی‌رسد و کشورهای غربی باید توانایی اتمی ایران را بپذیرند اما برخی مطبوعات غربی هم مدعی شدند؛ ایران هسته ای برای آمریکا و غرب از صدام خطرناک تر است. پای بازرسان کم کم به سایت های هسته‌ای ایران باز شد با بازدید از نطنز و حتی پارچین، فشارها و اعمال نظرها در خصوص چگونگی فعالیت هسته ای ایران هم بالا گرفت. ایران اعلام کرد، حاضر است با شفافیت رفتار کند و بازرسی های سر زده را قبول می‌کند اما توقف غنی‌سازی را نمی‌پذیرد. غربی ها تاکید کردند اگر ایران روند فعالیت هسته ای خود را ادامه دهد، گفت وگوهایی را که از پیش میان ایران و دیگر کشورها در جریان بوده است، متوقف می‌کند؛ تهدید و ضرب العجلی که ایران آن را قبول نکرد. بدین ترتیب پرونده هسته ای ایران از طرف سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان و با حمایت های آمریکا به شورای امنیت رفت و به تصویب قطعنامه ۱۶۹۶ منجر شد. در این قطعنامه از ایران خواسته شده بود تا ۳۱ اوت ۲۰۰۶ میلادی فعالیت های مربوط به غنی سازی اورانیوم را متوقف کند زیرا در غیر این صورت با تحریم های اقتصادی و دیپلماتیک رو به رو خواهد شد.
تصویب قطعنامه های مختلف علیه ایران در شورای امنیت ملی
تصویب ۶ قطعنامه در شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی و اعمال انواع تحریم‌های ظالمانه نظامی و اقتصادی علیه ایران، تلاشی در جهت وادار کردن ایران به توقف فعالیت‌های هسته‌ای بود. جمهوری اسلامی بارها اعلام داشت که کاربرد از سلاح اتمی را حرام می داند، به طوری که فتوای آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب درباره سلاح‌های کشتار جمعی در نخستین کنفرانس بین‌المللی خلع سلاح هسته‌ای مطرح شد. در بخشی از پیام رهبر معظم انقلاب به نخستین کنفرانس بین‌المللی «خلع سلاح و عدم اشاعه» که در ۱۳۸۹ خورشیدی ایراد فرمودند، آمده است: «به اعتقاد ما افزون بر سلاح هسته‌ای، دیگر انواع سلاح‌های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می‌شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملت‌ها خطر تولید و انباشت این گونه سلاح‌ها را حس می‌کند و آماده است همه امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح‌ها را حرام و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابناء بشر از این بلای بزرگ را وظیفه همگان می‌دانیم.» با این حال، رویکرد بهانه‌ای غرب کماکان بر عدم برخورداری جمهوری اسلامی ایران از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای و ادامه تحریم‌ها باقی ماند.
بنابراین با وجود چندین دور مذاکره که از ۱۳۸۴ شروع شده بود، هیچ تغییری در رویکرد غرب به وجود نیامد.
فناوری هسته‌ای اولویت سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران
اگرچه برجام قطعنامه‌های ۶ گانه شورای امنیت را تعلیق کرد اما در ادامه وضعیت به گونه‌ای پیش رفت که با کارشکنی های دولت آمریکا، منافع ملی ایران تامین نشد. در اردیبهشت ۱۳۹۷ خورشیدی آمریکا از این توافق خارج شد و به صورت یکجانبه تحریم‌هایی در قالب سیاست فشار حداکثری بر ایران تحمیل کرد. در این میان کشورهای اروپایی نیز نتوانستند به تعهدات خود جامه عمل بپوشند. تا جایی که ایران مجبور شد، برای ایجاد توازن در برجام، مطابق بند ۲۶ و ۳۶ این توافق، وارد گام‌های کاهش تعهدات شود. علت اهمیت حفظ صنعت هسته‌ای برای کشور با وجود فشارهای گسترده غرب به دلیل نقش آن در کاهش وابستگی‌ها از یک طرف و ارتقا توان ملی از جهتی دیگر بود.
کاربرد هسته ای در حوزه های مختلف
فناوری هسته‌ای در حوزه پزشکی کاربرد زیادی دارد. پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از تصویربرداری پزشکی، فیزیک پزشکی و پرتونگاری مولکولی است که از خواص هسته‌ای مواد (مثل رادیوایزوتوپ‌ها) برای تشخیص و درمان بیماری‌ها استفاده می‌کند. اسکن‌های هسته‌ای جزو ایمن‌ترین و کم‌خطرترین آزمون‌های تصویربرداری تشخیصی حال حاضر در علم روز دنیا در رشته پزشکی به شمار می‌رود.
فناوری هسته‌ای در حوزه صنعت نیز کارایی بسیاری دارد. تولید برق یکی از موارد مهم این حوزه است. امروزه حدود ۴۴۰ نیروگاه هسته‌ای در ۳۱ کشور جهان برق تولید می‌کنند. این موضوع در ایران نیز دنبال شده است. طبق اظهارات علی‌اکبر صالحی رییس سازمان انرژی اتمی در حال حاضر ایران هزار مگاوات برق هسته‌ای تولید می‌کند و تا هشت سال دیگر ۲ نیروگاه ۲ هزار مگاواتی نیز به این چرخه افزوده خواهد شد.
از طرف دیگر استفاده از یک منبع جدید در حوزه تولید برق، می‌تواند به نقش صادراتی آن کمک کند. اکنون ایران به هشت کشور افغانستان، پاکستان، نخجوان، ترکیه، ترکمنستان، ارمنستان، عراق و آذربایجان برق صادر می‌کند که در آینده با افزایش توانمندی در حوزه برق هسته‌ای این حوزه صادراتی می تواند، بازارهای بیشتری پیدا کند. افزون بر این استفاده از راکتورهای هسته‌ای در کشتی‌ها که خطر آلودگی برای محیط زیست ندارند از جمله کاربردهای صنعتی فناوری هسته‌ای است.
تشعشعات هسته‌ای در کشاورزی هم بسیار کاربرد دارد. موتاسیون هسته‌ای ژن‌ها در کشاورزی، کنترل حشرات و طریق صحیح انبار کردن میوه‌ها و خشکبار که می‌تواند میزان صادرات کشور را افزایش دهد.
بازار صادراتی فراورده‌های هسته‌ای
یکی از دلایل مخالفت کشورهای بزرگ با افزایش دارندگان فناوری هسته‌ای، حفظ انحصار بازار پرسود این صنعت است. ایران با پیشرفت در این حوزه امروزه یکی از صادرکنندگان آب سنگین و کیک زرد است. به گفته کارشناسان، دستیابی ایران به بازار صادرات صنعت هسته‌ای در کوتاه مدت میسر نیست اما در آینده این مهم قابل دستیابی است. بنابراین دستیابی به مواد اولیه داروهای کمیاب، تولید برق هسته‌ای و دیگر فراورده‌هایی که در صنعت به کار می‌رود، می‌تواند در افزایش میزان تولید ناخالص داخلی و جلوگیری از خارج شدن ارز از کشور نقش موثری ایفا کند. با این اوصاف با توجه به دورنمای اهمیت صنعت هسته‌ای، باید در مقابل فشارهای ظالمانه غرب ایستادگی کرد، این راهبرد باید سرلوحه فعالیت‌های دولت، وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی باشد.
منابع:
۱. سید عبدالمجید اشکوری، ایران اتمی، همای غدیر، ۱۳۸۳، صص ۱۹ ۱۸.
۲. هاولت، داریل، تکثیر سلاح های هسته ای، ترجمه احمد علیخانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص ۱۵.
۳. دفتر نمایندگی سازمان ملل در تهران، ملل متحد و عدم تکثیر سلاح هسته ای، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۶، ص ۵.
نظر شما