مشارکت ۱۱۹ دانشگاه دولتی در رتبه‌بندی جدید مراکز آموزش عالی

با ملغی شدن نظام سطح‌بندی مراکز آموزش عالی که در آن دانشگاه‌ها به سطح یک تا چهار تقسیم‌بندی شده بودند، نظام رتبه‌بندی داخلی توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مطرح شد. این نظام، با الهام و الگو گرفتن از رتبه‌بندی‌های بین‌المللی به دنبال طراحی رتبه‌بندی بر اساس برخی شاخص‌های بومی است. البته این رتبه‌بندی در حال حاضر فقط شامل دانشگاه‌های دولتی می‌شود و موسسات و دانشگاه‌های غیردولتی غیرانتفاعی حتی دانشگاه آزاد اسلامی در این رتبه‌بندی قرار نگرفته‌اند.

ابعاد این رتبه‌بندی و سرانجامی که دانشگاه‌ها در این نظام جدید پژوهشی و علمی خواهند داشت، از زبان علی خاکی صدیق معاون آموزشی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری مطرح شد که در ادامه این گفت‌وگو را می خوانید.

*ایرنا- به دستور وزیر علوم، سطح‌بندی دانشگاه‌ها از اواخر سال ۹۷ اجرایی نشد چرا که قرار است رتبه‌بندی بومی جایگزین شود؛ اما هنوز ابعاد و ویژگی‌های این رتبه‌بندی مشخص نیست؛ در این باره لطفاً بیشتر توضیح دهید.
*خاکی صدیق: رتبه‌بندی تکلیفی است که بر عهده وزارت علوم، تحقیقات و فناوری قرار داده شد و موظف به انجام این اقدام بزرگ است. اوج رتبه‌بندی ها در دنیا به ۱۵ سال قبل باز می‌گردد؛ رتبه‌بندی تعریف مشخصی دارد و باید آن را با سنجش، ارزیابی و اعتبار سنجی متفاوت بدانیم. در واقع، رتبه‌بندی شامل یک سری شاخص است که برای ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها تعریف و این مراکز را را به صورت رقمی و عددی رتبه‌بندی می‌کنیم.
در این فرآیند به یک دانشگاه رتبه خاصی بر اساس عملکرد چهار یا پنج ساله اختصاص داده می‌شود و جایگاهی پیدا می‌کند؛ بنابراین، رتبه‌بندی فقط با آن شاخص‌ها معنا می‌یابد. در وزارت علوم روی این قضیه کارهای زیادی انجام شده است که ابتدا تحت عنوان سطح‌بندی مطرح بود ولی به دستور وزیر علوم از اواخر سال ۹۷ ملغی و بنا شد رتبه‌بندی جایگزین شود. از این رو، در حوزه‌های مختلف آموزش عالی، سطح‌بندی دخالت و ورود ندارد و چیزی تحت عنوان دانشگاه‌های سطح یک و دو هم نداریم.

*ایرنا: چه ضرورت هایی برای طراحی و اعمال رتبه بندی دانشگاه ها احساس شده است؟
*خاکی صدیق: با رتبه بندی، یک تصویر کلی و جامع به مخاطبان بیرونی دانشگاه‌ها ازجمله داوطلبان کنکور، ‌سیاست گذاران دولتی و آموزش عالی، صنایع و تمام مشتریان خدمات دانشگاهی ارائه می شود؛ در گذشته تعداد و تنوع دانشگاه ها خیلی محدود بود و اگر به ۳۰ یا ۴۰ سال قبل برگردیم در کل دنیا همینطور بود؛ حال با تنوعی که در موسسات آموزش عالی داریم ارائه این تصویر به مخاطبان بیرونی آموزش عالی ضروری است.
ضرورت دیگر این است که با رتبه بندی می توانیم تا حدی نقاط ضعف و قوت دانشگاه ها را شفاف کنیم؛ با شاخص هایی که تعریف می کنیم، ‌نقاط ضعف و قوت مراکز آموزش عالی برای مخاطبان بیرونی و البته خود دانشگاه ها روشن می شود که جهت ارتقای کیفی و کمی می توان از این نقاط استفاده کرد.
بر اساس دیگر ضرورت ها، با مطرح شدن رتبه بندی، مدل مطلوبی از یک دانشگاه بر اساس آن شاخص ها که بر پایه عملکرد هستند، ارائه می شود. یکی از ویژگی های رتبه بندی، مشاهده عملکرد و ارزیابی خروجی دانشگاه ها است، بنابراین مدلی را بر پایه خروجی یا عملکرد مراکز آموزش عالی جهت برنامه ریزی برای آینده ارائه می دهیم.
این سه محور کلی در مورد ضرورت رتبه بندی مطرح است. در مورد رتبه بندی مهمترین بخش، ‌شاخص ها است چرا که شاخص ها، رتبه یا جایگاه دانشگاه ها را معین می کند؛ برای این منظور صدها شاخص کیفی و کمی برای ارزیابی عملکرد موسسات آموزش عالی در دنیا وجود دارد. ویژگی این شاخص ها باید کمی باشد یا قابلیت کمی سازی را داشته باشد. ممکن است شاخص های ایده آلی از عملکرد یک موسسه یا دانشگاه در ذهن مان باشد اما نتوانیم آن را کمی کنیم چون بنا به تعریف اولیه همه چیز در رتبه بندی، کمی می شود؛ بنابراین شاخص ها هم باید کمی باشند.
در اعتبار سنجی شاید اینطور نباشد یا در ارزیابی های درونی و بیرونی از دانشگاه، مسأله به این صورت نیست اما در رتبه بندی به این شکل است و شاخص ها باید کمی یا قابلیت کمی سازی را دارا بوده و اندازه گیری مستقل این شاخص ها باید امکانپذیر باشد.
در واقع، نهادی از خارج دانشگاه یا موسسات که می خواهند این رتبه بندی را انجام می دهند باید به صورت مستقل بتوانند اندازه گیری کنند و حداقل اطلاعات درونی از دانشگاه ها را باید در اختیار داشته باشند. اطلاعاتی هم که از دانشگاه ها دریافت می کنیم به عنوان اطلاعات شاخص باید قابلیت راستی آزمایی داشته باشند و مطمئن شویم عددی که درباره این شاخص ها ارائه خواهد شد از صحت کامل برخوردار است.

*ایرنا: ملاک اصلی رتبه بندی دانشگاه ها، شاخص ها بوده و قرار است مدل جدیدی از رتبه بندی بر اساس شاخص های بومی برای مراکز آموزش عالی ما تعریف شود، این شاخص ها باید دارای چه ویژگی هایی باشند؟
*خاکی صدیق: موسسات آموزش عالی و دانشگاه ها سیستم های بسیار پیچیده ای هستند و عملکرد آنها به عوامل بسیار متعددی بستگی دارد. ارزیابی عملکرد دانشگاه ها در رتبه بندی ها با شاخص های کمی تقریباً غیرممکن است و بناید انتظار معجزه گونه از شاخص ها داشته باشیم چون در حال ارزیابی یک سیستم پیچیده هستند و انتظار باید در حد همان شاخص باشد.
تعریف این شاخص ها یک فرآیند پویا است و باید مرتب به روز شوند؛ در رتبه بندی های بین المللی اینطور است و در این نظام رتبه بندی، شاخص ها یا وزن شاخص ها به دلیل بروزرسانی و بررسی به طور مرتب اصلاح می شود. یک تجربه جهانی هم پشت سر این رتبه بندی ها قرار دارد و می توانیم از این تجربه برای رتبه بندی داخلی استفاده کنیم.
استفاده از رتبه بندی های بین المللی، سیاست و تکلیف وزارت علوم نیست چرا که شاخص های بومی برای ما ملاک عمل است، البته برخی از این شاخص ها در داخل کشور باید بومی شود یا  شاخص های جدید تعریف کنیم که در نظام های رتبه بندی بین المللی قرار دارند.
در نتیجه باید سراغ اسناد بالادستی در مجموعه آموزش عالی باید برویم و ببینیم چه شاخص هایی به ما پیشنهاد می کنند. یکی از این اسناد بالادستی، سند دانشگاه اسلامی است، سندی که روی آن کار کرده اند؛ برخی راهبردها و اقدامات وجود دارد و از آنها الگو گرفته شده است. تعدادی دیگر از شاخص ها هم بر اساس دانش میدانی از وضعیت دانشگاه ها، آموزش عالی و چیزی که فکر می کنیم آموزش عالی به آن سمت برود، گرفته شده است.

*ایرنا: در رتبه بندی دانشگاه ها با چه چالش هایی مواجه هستیم؟
*خاکی صدیق: رتبه بندی یک سری چالش و آسیب هم به دنبال دارد که در ادبیات مربوط به رتبه بندی در فضای بین المللی هم دیده می شود، در همان فضایی که نظام های رتبه بندی توسط افراد پیشنهاد شده است، منتقد نسبت به نظام ها و شاخص های رتبه بندی وجود دارد.
نخستین مشکل این است که مسائل کیفی را می خواهند با زبان کمی بیان کنند که یک سری تبعات دارد. وقتی شاخص تعریف می کنیم اصل تنوع در آموزش عالی را نادیده می گیریم و شاخصی تعریف می کنیم که برای همه نظام های آموزش عالی اعمال و در خود نتایج مربوط به نظام های رتبه بندی، یکنواخت نبودن و همسو نبودن مشاهده می شود.
دانشگاهی در یک موضوعی یا جایی رتبه ای دارد که در موضوع دیگر این رتبه را ندارد و به صورت دانش میدانی احساس می کنید نباید چنین جایگاهی داشته باشد. نکته دیگر در رتبه بندی های بین المللی، بحث سیطره برخی از حوزه ها بر برخی از دیگر حوزه ها مطرح است. در بعضی از نظام های رتبه بندی، ‌ فقط مقاله یا پژوهش ملاک رتبه بندی است اما در ایران بحث آموزش، بین المللی سازی و اقدامات فرهنگی اهمیت دارد؛ البته سیطره یک حوزه نباید بر رتبه بندی غلبه پیدا کند.
نکته دیگر اینکه، اندازه گیری تاثیرات اجتماعی و فرهنگی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی بسیار دشوار است و همیشه نقطه ضعفی دارد. یکی دیگر از آسیب های مرتبط با رتبه بندی، نادیده گرفتن عملکرد اخلاقی دانشگاه ها است یعنی چیزی تحت عنوان عملکرد اخلاقی نداریم و به مرور باید آن را حل کنیم.
اخلاق به صورت کلی شامل اخلاق حرفه ای در آموزش عالی، اخلاق در پژوهش و آموزش، در سیاستگذاری های پژوهشی، مدیریت در آموزش عالی مطرح است و منظور، کاربرد عام از بحث اخلاق کاربردی و حرفه ای در آموزش عالی است.

*ایرنا: وزارت علوم رتبه بندی دانشگاه ها را به صورت ستادی انجام می دهد یا آن را به مرجع دیگری واگذار کرده است؟
*خاکی صدیق: طرح اولیه رتبه بندی آماده و در وزارت علوم مطرح شد که امیدواریم بتوانیم سال ۹۹ به صورت آزمایشی در کشور اجرا کنیم و اولین نتایج آن را دریافت کنیم. بر اساس تجربیات موفقی که پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) در رتبه بندی ها دارد، از سوی وزارت علوم، به عنوان مجری رتبه بندی مراکز آموزش عالی انتخاب شد.
ISC یک سری از رتبه بندی ها را انجام می دهد که تخصصی و ارزشمند اما با کاربرد خودش است. اما این رتبه بندی که برای وزارت علوم انجام می دهد، ‌کاربرد دیگری دارد. در حال حاضر ‌عملکرد دانشگاه ها را در پنج حوزه آموزش و پژوهش های بنیادی و کاربردی، فناوری، نوآوری و کارآفرینی، بین المللی سازی و خدمات فرهنگی -‌ اجتماعی و تاثیرگذاری بررسی می کنیم.
*ایرنا: وزارت علوم همزمان مقوله ساماندهی مراکز آموزش عالی را هم در دستور کار دارد، آیا رتبه بندی و ساماندهی تاثیری روی هم می گذارند؟
*خاکی صدیق: ساماندهی و رتبه بندی مستقل هستند اما تعداد دانشگاه ها روی رتبه بندی تاثیرگذار است. ۱۱۹ دانشگاه در وزارت علوم داریم که می توانند به رتبه بندی ورود کنند.

*ایرنا: آیا از روسای دانشگاه ها در مورد رتبه بندی داخلی نظرخواهی شده است؟
*خاکی صدیق: رتبه بندی به خاطر چالش ها و آسیب هایی که می تواند داشته باشد همواره با طیف وسیعی از مخالفان و موافقان در کل ایران و دنیا مواجه است. میانی روسای دانشگاه هایی که در کنگره های بین المللی مرتبط با رتبه بندی حضور می یابند، منتقدان خیلی جدی نسبت به این مسأله وجود دارد و اینطور هم نیست که همه موافق رتبه بندی باشند.
مخالفان و موافقان رتبه بندی مقالاتی در این زمینه نوشته اند که به راحتی در دسترس است؛ در این میان، برخی اصل رتبه بندی را می پذیرند و بر مفید بودن آن برای آموزش عالی تاکید دارند اما در شاخص ها تشکیک می کنند.
تعداد دیگری از منتقدان در وزن هایی که به شاخص های مختلف داده می شود انتقاد دارند. ما نمی توانیم هیچ گاه نظر جمعی موافقی در مورد این موضوع پیدا کنیم یعنی چیزی نیست که اجماع داشته باشد؛ همانطور که در دنیا مخالفان و موافقانی دارد.
رتبه بندی در آموزش عالی دنیا یک واقعیت پذیرفته شده است و با وجود تمام انتقاداتی که به آن می شود، دیپلماسی علمی همواره در زمره مباحث کلان سیاستگذاران قرار دارد و به عنوان پارامتر مهمی در دیپلماسی علمی تبدیل شده است.
با وجود تمام مخالفت هایی که با رتبه بندی می شود، این مسأله یک امر اتفاق افتاده است و نمی توانیم از کنار آن بگذریم؛ با رتبه بندی باید برخورد فعال داشته باشیم و شاخص های خودمان را ارائه بدهیم ‌رتبه بندی بومی مان را مطرح کنیم.
برخورد فعال این است که باید به صورت ملی و بومی کار خود را شروع کنیم؛ هر چند اشکالات بسیاری خواهد داشت و هیچ کس بر بی ایراد بودن این طرح صحه بگذارد.
سعی می کنیم ایرادات آن کم شود و با دریافت نظرات متخصصان در دسترس، آسیب ها را به حداقل برسانیم؛ اما به هر حال اشکالاتی وجود دارد که باید در طول زمان رفع کنیم.
‌سال اول این رتبه بندی را اجرا می کنیم و بعد از انتشار، مطالعه و نقد نتایج، در سال های بعد دوباره وزن شاخص ها باید اصلاح و کامل شود.