سال‌های سخت میراث فرهنگی اصفهان

روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی شاید فرصتی باشد برای بازنگری به مقوله حفاظت میراث فرهنگی اصفهان که سالهاست دستخوش پروژه‌های عمرانی و شهری شده و در این میان به زعم برخی از کارشناسان، نهاد متولی این آثار نتوانسته تمام قد در مقابل قانون شکنی‌ها بایستد و از عهده مسولیت‌هایش کوتاه آمده است. گذشته از شهرداری‌ها و نهادها و بی‌توجهی به بناها و محوطه‌های تاریخی، سوال مهم این است که میراث فرهنگی تا چه اندازه توانسته ظرفیت کارشناسی حفاظت و مرمت‌اش را تقویت کند و در این راستا با نگاه علمی و آینده‌نگر قدم بردارد؟

میراث فرهنگی اصفهان 2 دهه سخت را پشت سر گذاشته است. یادمان‌های تاریخی در این سال‌ها دچار توسعه و شتاب زدگی‌هایی بوده  که شوربختانه یا در کام آنها هضم یا با بی‌توجهی، اصالت آنها مخدوش شده است. تعداد زیاد آثار تاریخی، اصفهان را به شهرموزه‌ای تبدیل کرده که رخدادهای این سالها نشان می‌دهد مدیریت و ساماندهی آن چندان هم آسان نیست و حفاظت از این همه آثار با چالش‌های جدی مواجه بوده است؛ چالش‌هایی که هم از سویی ریشه در نبود نگاه کارشناسی و تخصصی حفاظت میراث فرهنگی در کنار توسعه و اجرای پروژه‌های  شهری و عمرانی دارد و از سویی دیگر عملکرد شتابزده نهادهای متولی در حفاظت و مرمت آثار تاریخی در خدمت توسعه گردشگری است.

بناها و محوطه‌های تاریخی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین داشته‌های اصفهان ظرفیت هم‌سویی و هم‌اندیشی مسئولانه همه نهادهای شهری و دولتی را دارد تا با حفاظت و حراست از این داشته‌های فرهنگی در کنار توسعه اجتناب ناپذیر شهر، میراث‌دار و امانت‌دار وارثان و آیندگان اصفهان و ایران باشند. آنچه اما در دهه‌های هشتاد و نود بر برخی از یادمان‌های شاخص تاریخی و فرهنگی این شهر گذاشته نشان از جدی نگرفتن حفاظت کارشناسی شده  از بناها  و محوطه‌های تاریخی اصفهان دارد.

از قامت وزارتخانه میراث فرهنگی  تا زورآزمایی مدیران شهری

سازمان میراث فرهنگی که حالا به وزارتخانه میراث فرهنگی تبدیل شد چقدر با  بنیه کارشناسی حفاظت، از میراث فرهنگی در خلال پروژه‌های شهری که سازمان‌هایی چون نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان مجری آنها بوده محافظت مقتدرانه کرده است؟ یا سوال دیگر اینکه حالا که قدرت و زور  شهرداری‌ها برای پروژه‌های عمرانی و شهری بیشتر از تاب‌آوری میراث فرهنگی شهر اصفهان  می‌چربد آیا وقت آن نرسیده که این وزارتخانه در قد و قامتی که باید، چاره‌ای درخور برای مدیریت  و حفاظت آثار تاریخی این شهر، به دور از نگاه‌ها و جناح‌بندی‌های سیاسی بیندیشد؟! به واقع چقدر میراث فرهنگی اصفهان پیش‌روی نهادهایی که قوانین را دور می‌زنند و حریم و عرصه‌های تاریخی را مخدوش می‌کنند مقتدرانه ایستاده تا به عنوان مثال چهارباغ نه با سر و روی بزک شده که با اصالت فرهنگی و تاریخی بازآفرینی شود؟!

شرایط برای میراث فرهنگی نه تنها در اصفهان که در کشور به گونه‌ای است که دوستداران میراث‌فرهنگی را بر آن داشته تا در روزهای اخیر در پویشی مردمی از قوه قضاییه بخواهند به صورت جدی به موضوعات مطرح شده در این پویش، پیرامون وضعیت میراث فرهنگی ورود پیدا کند.

چهارباغ و ماجرای پرحاشیه حفاری‌های تونل مترو تا عملیات کف‌سازی و سنگفرش آن، شاه دژ در کوه صفه یا ماجرای گذر آقانجفی از بافت تاریخی پشت میدان نقش‌جهان تنها نمونه‌های متاخرتر و یک سوی تهدید و تخریب میراث فرهنگی اصفهان است. برنامه‌ریزان و مدیران شهری با نادیده انگاشتن قوانین میراث فرهنگی آنها را دور زده‌اند و نهاد متولی هم نتوانسته برای حفاظت از این آثار قدم‌های درخور و قابل توجهی بردارد.

همه اینها نشان از جدی نگرفتن حفاظت پایدار آثار تاریخی، چه از سوی نهادهای شهری و چه از سوی متولیان میراث فرهنگی است  که با دور شدن از نگاه علمی حفاظت، نسخه اصیل آثار تاریخی شهر اصفهان را مخدوش کرده است، نگاهی که شاید بتوان گفت اسیر توسعه ناپایدار و اقدامات شتابزده دوره‌های مدیریتی مسئولان است.

بنیه ضعیف حفاظت میراث فرهنگی و کشمکش‌های سیاسی

سیدمحمد بهشتی، رییس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌ و گو با خبرنگار ایرنا پیرامون چالش‌های حفاظت میراث فرهنگی، اصفهان را به عنوان شهری که به لحاظ ارزش‌های تاریخی اهمیت فوق العاده‌ای دارد، دچار 2 تهدید بزرگ می‌داند.

بهشتی معتقد است تضعیف بُنیه کارشناسی متخصصان حفاظت و دیگری سیاسی شدن مسائل حفاظتی 2 تهدید بزرگ برای بناها و محوطه‌های تاریخی شهرموزه اصفهان هستند. از نگاه او تخصص حفاظت و مرمت در اصفهان جدی گرفته نشده است و مهندس‌های معماری و عمران نمی‌توانند اظهار نظر کارشناسی در حوزه حفاظت و مرمت داشته باشند.

وی هم‌چنین با بیان این که در اصفهان مسائل میراث فرهنگی توسط مدیران، رسانه‌ها و جریان‌ها، سیاسی می‌شوند اضافه کرد:  موضوع میراث فرهنگی باید به شدت مبرای از کشمکش‌های سیاسی باشد چون در کشمکش سیاسی مهم نیست کدام طرف برنده می‌شود، به طور حتم بازنده‌اش میراث فرهنگی خواهد بود.

میراث چهارباغ و آرزوهای برباد رفته

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی در سال 97  طی سفری که به اصفهان و در بازدید از پروژه کف‌سازی و پیاده راه سازی چهارباغ  داشت از امیدواری نسبت به بازگشت اصالت این خیابان تاریخی گفته بود. بهشتی در گفت‌ و گو با خبرنگار ایرنا می‌گوید امیدواری او یک آرزو و درخواست بوده  اما آنچه در عمل در چهارباغ اتفاق افتاده بدون حضور کارشناسانی بود که نگاه حفاظتی به چهارباغ  داشته باشند.

به گفته بهشتی کارشناسان پروژه کف‌سازی چهارباغ  بیشتر مهندسان عمران بودند؛ افرادی که خیلی آشنا به مباحث حفاظتی نیستند. وی در این‌ باره اضافه کرد: شنیده بودند در جاهای دیگر دنیا هم خیابان‌ها را سنگفرش می‌کنند بنابراین سعی کردند با سرعت خیلی زیاد این کار را در چهارباغ هم  پیش ببرند! چناچنه در زمان حاضر نیز راجع به دروازه دولت هم اتفاقی که افتاده، نگاه حفاظتی در آن وجود نداشته است.

اشاره بهشتی به سنگفرش کردن و ساخت حوض در مقابل ویترین یافته‌های کاخ جهان‌نما است؛ اتفاقی که در ماه‌های پایانی سال گذشته رخ داد. سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان مشغول ساخت و تکمیل حوض مقابل ویترین یافته‌های جهان‌نما برای آماده کردن این محور برای بازدید گردشگران در نوروز 99 بود. عملیاتی که به گفته برخی کارشناسان، آثار مدفون جهان‌نما و یافته‌های آن را با سهل‌انگاری و نبود نگاه حفاظتی مخدوش و آسیب‌پذیر می‌کرد.

همه اینها در حالی بود که اداره کل میراث فرهنگی به رسانه‌ها گفته بود هیچ خطری آثار تاریخی و مدفون کاخ جهان نما را تهدید نکرده است اما عکس‌ها و فیلم‌های برداشت شده از عملیات شهرداری در این مکان نشان از اقداماتی داشت که بدون حضور کارشناس میراث فرهنگی و حفاظت لازم در حال انجام بود.

بهشتی درباره آنچه در چهارباغ و دروازه دولت اصفهان رخ داد گفت: باید متوجه باشیم که در یک متن تاریخی عمل می‌کنیم؛ در یک متن تاریخی عمل کردن با در بیابان عمل کردن فرق می‌کند! کارشناسان حفاظت اگر در کار حضور داشته باشند و آنها موضوع را  رهبری کنند،خیال همه راحت است که زمینه‌های تاریخی مخدوش نمی‌شود. ولی وقتی صرفا متخصصان حوزه معماری و عمران حضور دارند که آشنایی  با مباحث حفاظتی و مرمتی ندارند؛ گاهی وقت‌ها از روی خیرخواهی امکان دارد اقداماتی بکنند که این اقدامات عملا بسترهای تاریخی را مخدوش می‌کند.

بی‌توجهی به جنبه‌های علمی و ماندگار حفاظت میراث در اصفهان

سید محمدمهدی حجت رییس کمیته ملی ایکوموس ایران( شورای بین المللی بناها و محوطه‌های تاریخی ) نیز بزرگ‌ترین چالش بر سر راه آثار تاریخی اصفهان  را حفاظت برای به نمایش درآمدن و پول درآوردن می‌داند نه جنبه های علمی و ماندگار آن. وی در گفت‌وگو با ایرنا افزود:  امروز مسایل اقتصادی و مسئله ایجاد شغل برای دستگاه‌های حاکمیتی مطرح است لذا بیشتر به سمت اینکه گردشگری می‌تواند شغل ایجاد کند، پول دربیاورد و می‌تواند صنعت اقتصادی را بچرخاند و بیشتر هم از همین زویه به مدیریت آثار تاریخی نگاه می‌شود نه با آن ارزش‌ها و تاثیرهای فرهنگی که آورده بلند مدت است  و تاثیرات جدی می‌گذارد.

حجت در ادامه اضافه کرد:  مسئله فقط حفاظت نیست مسئله این است که اساسا آن چیزی که ما بهعنوان مسیر زندگی در شهر اصفهان در قرن‌های گذشته گذرانده‌ایم و در آثار میراث فرهنگی و تاریخی  تجلی پیدا کرده است دلالت بر نحوه مناسب زندگی کردن در این سرزمین دارد و این را  به ما نشان می‌دهد که اگر می‌خواهیم  در اصفهان زندگی کنیم به چه  نحو زندگی کنیم و بقا و استمرار داشته باشیم.

تذکراتی که نباید موجب دلخوری شود

رییس کمیته ملی ایکوموس ایران بر این باور است که وقتی نقش آموزش و تاثیر بلند مدتی که آثار تاریخی باید بر روی مردم داشته باشد نادیده انگاشته می‌شود؛ مساله حفاظت و نگهداری بناها و محوطه‌های تاریخی هم به سمت جنبه‌های مردم پسند و توریستی می‌رود و به  جنبه‌هایی علمی  حفاظت که در واقع باید دقیق، آینده نگر و ماندگار تلقی شود کم‌توجهی می‌شود.

نخستین بار حجت درباره نحوه  مرمت ترک گنبد  مسجد شیخ لطف الله از سوی میراث فرهنگی اصفهان انتقاد کرد و گفته بود گنبد را خراب کرده‌اند. این کارشناس میراث فرهنگی در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: نباید مدیریت آثار را در اختیار مشکلات و مسائل روزمره دولت‌ها قرار داد و باید آنها را به عنوان آثار ماندگار مورد توجه قرار داد و سعی کرد از آنها بهره‌برداری عمیق فرهنگی در  جهت ساختن هویت مردم  و ملت‌ها کرد.

وی یادآور شد: وقتی به مدیری یا مسئولی می‌گویند  این آثار باید به گونه‌ای  آماده شود که فقط بتواند مورد بازدید افراد قرار بگیرد، قاعدتا آن مدیر هم  سعی می‌کند هرچه زودتر با بزک کردن، ظاهر این آثار را درست کند تا وقت بازدید مشکلی پیش نیاید و بدین‌ترتیب جنبه علمی و حفاظت واقعی آثار اتفاق نمی‌افتد.

حجت مشکل بزرگ‌تر بر سر راه حفاظت آثار تاریخی را عدم درک جایگاه و نقش این آثار دانست و در ادامه گفت : ما به این نکته توجهی نداریم که چه مقصودی داریم وقتی می‌گوییم آثار میراث فرهنگی حفاظت شود؟ من فکر می کنم مجموعه کسانی که این مفاهیم را می‌فهمند باید بیشتر تذکر بدهند و نباید  این تذکرات موجب دلخوری بشود.

وی افزود: همه باید بدانیم که همه فرزندان این کشوریم و  همه ما دلمان برای حفاظت از این آثار می‌سوزد. این موضوع نباید موجب دلخوری شود بلکه باید قبول و سعی کرد به دور از کشمکش‌ها و تقابل‌ها دست به دست همدیگر بدهیم  تا اینکه آثار میراث تاریخی  بهتر حفاظت شود.

استان اصفهان دارای بیش از ۶۰۰ خانه تاریخی است که بیش از نیمی از آنها در شهر اصفهان قرار دارد.
هفت اثر از آثار تاریخی اصفهان به نام‌های میدان نقش جهان، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع و سه قنات به نام‌های وزوان، مزدآباد و مون به ثبت جهانی رسیده و کانون توجه گردشگران داخلی و خارجی است.

تاکنون بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی رسیده است.