شیوع کرونا در ایران و جهان با تغییرات اجتماعی قابل تاملی روبرو بود که در ابعاد مختلف قابل مشاهده است. هرچند مخالفت‌های متعددی در بخش‌هایی از جامعه قابل مشاهده است، اما آن‌چه که بیش از پیش خودنمایی می‌کند،«همگرایی» افراد با یکدیگر است. در جامعه کنونی که به تعبیر «امیل دورکیم» جامعه‌شناس فرانسوی از حالت «مکانیکی»(واحدهای اجتماعی مستقل باکمترین ارتباط) به «ارگانیکی»(واحدهای اجتماعی به هم پیوسته) تغییر یافته، سرنوشت افراد نیز به هم گره خورده و با کمترین بی‌توجه در زنجیره ارتباطی، می‌تواند تهدید جدی برای جامعه رقم زند. هرچند راهکارهای مهمی از جمله طرح «فاصلهگذاری اجتماعی» در این زمینه ارائه شده اما این طرح‌ها بدون توجه به مسائل اجتماعی از جمله مشارکت اجتماعی مردم کمرنگ خواهد بود.
در این زمینه پژوهشگر ایرنا گفتگویی انجام داده است با «علی یوسفی»، جامعه شناس و استاد دانشگاه؛ نظرات وی در رابطه با ابعاد فرهنگی و اجتماعی شیوع بیماری کرونا قابل تامل است.
ابعاد اجتماعی شیوع کرونا چه هستند؟
به گفته متخصصین یکی از وجوه تمایز ویروس کرونا نسبت به ویروس‌های همه‌گیر قبلی، سرعت انتشار آن است و از این رو مهم‌ترین راه حل مقابله با شیوع این بیماری را یک راه حل اجتماعی فرهنگی دانسته و تاکید دارند در شرایطی که هنوز راه حل پزشکی برای درمان این بیماری شناسائی نشده، قطع زنجیره‌های روابط میان افراد و رعایت فاصلهگذاری اجتماعی، فوری‌ترین اقدام برای کنترل این بیماری است.
آن‌چنان که اگر بتوان فاصلهگذاری اجتماعی را در مدتی بیش از مدت ماندگاری ویروس بر روی سطوح، رعایت کرد، این بیماری کاملاً تحت کنترل قرار می‌گیرد. در این معنا باید گفت شیوع و همه‌گیری کرونا اساساً یک امر اجتماعی است و تنها با اراده جمعی و همگانی قابل کنترل است. البته واضح است که این اراده و عمل همگانی به سادگی و سرعت محقق نمی‌شود و الزامات متعدد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی دارد که در باره آنها توضیح خواهم داد.
رفتار مردم در ارتباط با کرونا را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همانطور که اشاره کردم شیوع کرونا یک امر اجتماعی است و فقط و فقط با همکاری و همراهی مردم و رعایت فاصلهگذاری اجتماعی و انواع مراقبت‌های بهداشتی فردی و جمعی قابل کنترل خواهد بود و اگر به هر دلیلی فاصله گذاری‌ها و توصیه‌های بهداشتی توسط عموم مردم رعایت نشود، جان همه به خطر خواهد افتاد و این بدان معناست که سلامت مردم به هم گره خورده و فقط با کمک همگانی می‌توان سلامت یکدیگر را حفظ کرد.
رعایت این همکاری در وهله اول مستلزم این است که همگان باور کنند سرنوشتشان به هم وابسته است و سپس بوجود آمدن احساس مسئولیت و تعهد همگانی است. یعنی این‌که در سطح فردی هرکس به سهم خود تلاش کند که هم سلامت خود را حفظ کند و هم کاری نکند که سلامت دیگران را به خطر بیاندازد. مطابق توصیه و تاکید متخصصین، در شرایط فعلی مهم‌ترین اقدام برای جلوگیری از شیوع کرونا رعایت دقیق فاصلهگذاری اجتماعی و توصیه‌های بهداشتی است. اگر خواهان این هستیم که این اتفاق به درستی و به موقع رخ بدهد ناگزیریم بعضی از عادات مرسوم خود در مراودات اجتماعی از جمله دست دادن و روبوسی کردن را با سرعت کنار بگذاریم و در روابط ضروری نیز، فاصله فیزیکی از یکدیگر را حفظ کنیم و همزمان بهداشت فردی و محیطی خود را کاملاً رعایت کنیم تا اولاً از این بیماری در امان بمانیم و ثانیاً از انتقال آن به / از دیگران جلوگیری کنیم.
اگرچه می‌دانیم تغییر و اصلاح عادات اجتماعی امر دشواری است اما به نظر می‌آید هم به دلیل احساس خطر جدی از ابتلا به بیماری و ترس از جان (دردناکی بیماری و خطرمرگ)، هم به دلیل فشار اجتماعی بوجود آمده برای رعایت فاصله‌گذاری‌ها و هم به دلیل نوعدوستی و احساس مسئولیت نسبت به سلامت دیگران، اکثریت قاطع مردم ایران در این اقدام پیشگیرانه، خوب عمل کرده‌اند.
شاید بتوان گفت خطر شیوع کرونا امروزه از جانب اقلیتی از مردم است که به دلائل مختلف، قواعد و مقررات پیشگیری را رعایت نمی‌کنند و بعضاً نیز رفتارهای پرخطری از خود نشان می‌دهند. در خصوص این گروه از مردم و دلائل بی‌توجهی یا عدم رعایت فاصله‌گذاری‌ها و مراقبت‌های بهداشتی توسط آنان می‌توان بررسی دقیقی انجام داد و نحوه مواجهه با آنها را از عموم مردم جدا ساخت.
علل و دلایل رفتارهایی که توصیف کردید چیست؟
من فکر می‌کنم در شرایط کنونی که اکثریت مردم قواعد پیشگیری از شیوع بیماری را رعایت می‌کنند، بایست روی رفتار اقلیتی از مردم که این قواعد را رعایت نمی‌کنند و خطر شیوع بیماری را افزایش می‌دهند، تمرکز و بررسی کرد. این گروه از مردم به چه دلائل یا عللی فاصله‌گذاری‌ها و مراقبت‌های بهداشتی را آن طور که باید، رعایت نمی‌کنند و بر اساس آن تهمیدات جداگانه‌ای برای پیشگیری از کرونا توسط این دسته از مردم اندیشید.
فکر می‌کنم بر حسب آمارهای بدست آمده تاکنون بایست شناخت لازم از خصوصیات اجتماعی و جمعیتی مبتلایان، الگوها و شیوه‌های شیوع ویروس کرونا، پراکندگی جغرافیایی این بیماری و نقاط پرخطر آن در کشور بدست آمده باشد، هرچند که من شخصاً دسترسی چندانی به این اطلاعات نداشته‌ام که بتوانم پاسخ دقیق‌تری به سوال شما بدهم لکن بنا به ادراک جامعه‌شناختی خود از شرایط جاری، احتمال می‌دهم برخی از گروه‌ها و اصناف اجتماعی همچون صاحبان مشاغل آزاد کارگری، کارگران روزمزد، دستفروش‌ها و... کلیه کسانی که درآمد تضمین شده‌ای ندارند و برای تامین معاش خود ناگزیر از تردد و تماس زیاد و حضور در مکان‌های مختلف هستند؛ افراد وگروه‌هایی که در تله فقر و محرومیت گرفتارند و بنا به برخی از باورهای نادرست که در چارچوب فرهنگ فقر آموخته‌اند، انگیزه کافی برای تغییر شرایط و عادات جاری زندگی خود را ندارند؛ بعلاوه گروه‌هایی از جوانان بویژه در شهرهای بزرگ که الگوهای ارتباطی و سرگرمی آنها کاملاً متفاوت از نسل قدیم بوده و بیشتر متکی برگشت و گذارها و بازی‌های گروهی و انواع دورهمی‌هاست، از جمله گروه‌هایی باشند که در تشدید چرخه انتقال کرونا تاثیر بیشتری داشته باشند و برای کنترل شیوع کرونا، روی رفتار این گروه‌ها بایست تمرکز بیشتری باید داشت.
راهکارهای اجتماعی مواجهه و غلبه بر کرونا چه هستند؟
آن‌چه که همه کارشناسان بر روی آن توافق دارند این است که تنها با همکاری و مشارکت همگانی می‌توان جلوی شیوع و همه‌گیری ویروس کرونا را گرفت و هیچ گزینه‌ای را نیز نمی‌توان جایگزین مشارکت مردم نمود. بنابراین مهم‌ترین اقدام برای مقابله با شیوع کرونا، جلب مشارکت و همراهی مردم است. این مشارکت که می‌تواند در قالب انواع مردم نهادها، سازمان پیدا کند هم شامل مشارکت مردم در سطح تصمیم گیری‌هاست و هم در سطح اجرا بویژه کمک به اجرای فاصله گذاری‌های اجتماعی و حمایت از گروه‌ها و اقشار آسیب‌پذیر از این بیماری است. در واقع مردم نهادهای فعال در این حوزه، حد واسط مردم و حکومت برای مقابله با شیوع کرونا هستند و لذا هم به مردم کمک می‌کنند و هم به حکومت.
نکته حائز اهمیت اجتماعی در کنترل شیوع بیماری کرونا این است که اولاً فاصلهگذاری اجتماعی را نباید یک عمل صرفاً داوطلبانه تلقی کرد بلکه به خاطر مصلحت عمومی یعنی به این دلیل که رعایت نکردن آن توسط عده‌ای باعث به خطر افتادن سلامت دیگران می‌شود می‌بایید با الزام و اجبار نیز همراه باشد، در غیر این صورت و حداقل در کوتاه مدت، نمی‌توان انتظار داشت که این بیماری در کل کشور کنترل شود.
خوشبختانه دولت با درک درست و واقع‌بینانه از خطر شیوع کرونا، رعایت فاصلهگذاری اجتماعی را الزامی کرده و از سوی دیگر حمایت‌هایی را از گروه‌ها و اقشار آسیب‌پذیر تدارک دیده است که با مشارکت و همراهی مردم، چشم‌انداز روشن و امید بخشی برای کنترل این بیماری بوجود آورده است. خود این حالت بیم و امید یک محرک روان‌شناختی مهم برای رعایت فاصلهگذاری اجتماعی و انواع خود مراقبتی‌های بهداشتی محسوب می‌شود.
پیامدهای شرایط پیش آمده به واسطه شیوع کرونا، در کوتاه مدت و میان مدت و بلندمدت برای جامعه ایران چه خواهد بود؟
ویروس کرونا اگر چه خیلی از مردم دنیا را بیمار و نگران کرده و جان بسیاری از انسان‌ها را گرفته است اما درس‌های بسیاری هم به انسان و جامعه امروز تا به اینجا آموخته است و بدون تردید این آموخته‌ها تاثیر بسزائی بر عرصه‌های حیات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی انسان‌ها و در تنظیم مناسبات داخلی جوامع و همچنین روابط میان کشورها، برجای خواهد گذاشت. به نظر من چند درس مهمی که تابه اینجا کرونا به جامعه بشری آموخته است عبارتند از :
(۱) کرونا به انسان امروزی آموخت که با همه پیشرفت‌هایش در عرصه علم و تکنولوژی، موجود ناتوانی است و به این ترتیب او را متوجه قدرت ماورای بشر کرد.
(۲) کرونا یاد مرگ که با پیشرفت‌های علم پزشکی به حاشیه رفته بود را به مرکز توجه و متن زندگی انسان امروزی کشاند.
(۳) کرونا با اعلام خطر همه‌گیری خود، سرنوشت مشترک و هم‌بختی بشر امروز را به او یادآوری کرد و به او آموخت که اگر دست در دست هم ندهید همگی نابود خواهید شد.
(۴) کرونا اهمیت سلامت و تندرستی را با صدایی بلند به گوش همه جهانیان رساند و آن‌را به مهم‌ترین محورگفتگو در جهان تبدیل کرد.
(۵) کرونا انسان امروزی را متوجه بسیاری از باورها و عادات نادرست خود نمود و او را وادار ساخت برای حفظ و تامین سلامت خود و دیگران، بسیاری از باورها و عادات نادرست فردی و اجتماعی خود را ترک و یا اصلاح کند.
(۶) کرونا در عین حال که عجز و ناتوانی انسان امروزی را به رخ او کشید با صدای رسا به او تفهیم کرد که این ناتوانی را با علم و دانایی و نوعدوستی جبران کند.
کرونا با حضور پررنگ و فراگیر خود در جهان ما را متوجه بسیاری از غفلت‌ها، ناتوانائی‌ها و توانائی‌های خود ساخت. هریک از درس‌های کرونا می‌تواند سرمشقی برای اصلاحات فردی و اجتماعی جامعه امروز ما باشد.
و آخردعوانا ان الحمد لله رب العالمین
نظر شما