دومین سال خروج آمریکا از برجام و دستان خالی ترامپ

«بدترین توافق ممکن» توصیف «دونالد ترامپ» رییس جمهوری آمریکا درباره برجام از همان دوران تبلیغات انتخاباتی بود. توافقی که سرانجام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ برابر با ۸ می ۲۰۱۸ از آن خارج شد تا هم وعده‌های خود به متحدان منطقه‌ای و البته مخالف ایران را عملی سازد، هم میراث سلف خود «باراک اوباما» را از بین ببرد و هم کارزار فشار حداکثری علیه ایران به راه اندازد تا جمهوری اسلامی به گفته مشاورش «جان بولتون» چهلمین سالگرد پیروزی خود را نبیند! با این همه اما مرور دو سال عناد ورزیدن با ملت ایران به بهانه های مختلف که دامنه آن حتی به تحریم‌های دارویی و غذایی هم رسید، نشان می دهد که گرچه شرایط اقتصادی ایران با تلاطم های بی شماری همراه است اما فروپاشی موردنظر تیم B محقق نشد.

 پیش و پس از نقض برجام  

دشمنی ترامپ با برجام از همان سال ۲۰۱۶ و ابتدای  حضورش در کاخ سفید قابل پیش بینی بود و او هشدار برجامی به ایران را از ژوئیه ۲۰۱۷ آغاز کرد. زمانی که وزارت خارجه آمریکا از مفهوم تازه ای به نام پایبندی به متن برجام و نه روح این سند، سخن گفت. سپتامبر همان سال ترامپ بار دیگر توافق هسته ای را بدترین توافق ممکن خواند و اعلام کرد که تصمیم خود را در این زمینه گرفته است.

۲۱ اکتبر (مهرماه) همان سال ترامپ از عدم تایید برجام خبر داد و وزارت خزانه داری آمریکا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را تحریم کرد و به این ترتیب پروسه خروج از برجام سرعت گرفت. آمریکا در ژانویه ۲۰۱۸ به بهانه برنامه موشکی ایران، خواستار اصلاح برجام و قبول ۱۲ شرط پیشنهادی به ایران شد و تهدید کرد که تعلیق تحریم های ایران را تمدید نمی کند. در مارس همان سال آژانس بین المللی انرژی اتمی پایبندی ایران به تعهدات خود در قالب برجام را برای بار یازدهم تکرار کرد. آوریل همان سال حضور «مایک پمپئو» در وزارت خارجه به جای «رکس تیلرسون» هم نشان از هماهنگ شدن تیم ترامپ و هم  نشان از عزم ترامپ برای ترک برجام داشت که سرانجام آن را در می ۲۰۱۸ عملی کرد. مرور رویدادهای پس از خروج آمریکا از برجام طیف وسیعی از محدودیت های اعمال شده علیه ایران با هدف فلج کردن اقتصاد را نشان می دهد.

-عصر همان روز خروج از برجام ، مجوز دو شرکت بوئینگ و ایرباس برای فروش هواپیمای مسافربری به ایران لغو شد.

- با آغاز نخستین دور تحریم ها در مردادماه ۹۷  مبادلات با دلار، ریال، خرید و فروش و صدور و بیمه محموله های طلا و فلزات گرانبها و صنعتی، خرید و فروش اسناد و اوراق بهادار و تحریم صنایع خودروسازی کالاهای ایرانی تحریم شد.

-دور دوم تحریم ها بامداد ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۷ آغاز شد و به این ترتیب کشتیرانی و نفتکش، صنایع هوایی، بانک ها و نهادهای مالی، منسوجات و تولیدات معدنی، محصولات پتروشیمی، صنایع آهن و فولاد و سیمان، بانک مرکزی، شبکه بانکی سوئیفت، موسسات بازرگانی و صنعتی، صندوق توسعه ملی ایران، شرکت‌های عمرانی، سازمان های فضایی و در نهایت نفت و معیانات گازی در فهرست تحریم ها قرار گرفت.

-آوریل ۲۰۱۹  (فروردین ۱۳۹۸) آمریکا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست سازمان های تروریستی قرار داد و معافیت های نفتی معدود مشتریان نفت ایران را با هدف به صفر رساندن صادرات نفت ایران تمدید نکرد.

-در بحبوبه تحریم های آمریکا سازمان بین المللی انرژی صادرات نفت ایران را کمترین میزان در ۴۰ ساله گذشته اعلام کرد و آرام آرام شرکت ها، اشخاص، سازمان ها، مسوولان در فهرست بلندبالای تحریم های آمریکا قرار گرفتند. از این قاعده رهبر معظم انقلاب، وزرای کابینه دولت دوازدهم، روسای پیشین مجلس، فرماندهان کنونی و سابق و اسبق سپاه پاسداران، قضات، دانشمندان هسته ای مستثنا نبودند.

چرا ترامپ از برجام خارج شد؟

دو سال از نقض برجام از سوی ترامپ می گذرد اما همچنان می توان درباره دلایل این اقدام آمریکا به گمانه زنی پرداخت. رفتار اجتماعی و روانشناسی سیاسی ترامپ از یک سو و تلاش های لابیهای ضد ایرانی و برخی از کشورهای منطقه برای آشوب در ایران از سوی دیگر، می تواند از دلیل عمده ترامپ در خروج از برجام به حساب بیاید. 

از سوی دیگر نابودی دستاوردهای باراک اوباما، یکی از مهم ترین اهداف ترامپ بعد از ورود به کاخ سفید بود و برای عمل به این هدف، قراردادهای خارجی و اقدامات داخلی او را تا حد امکان ملغی کرد. «جان لیمبرت» مسوول پرونده هسته ای ایران در وزارت خارجه آمریکا همان زمان اذعان کرد: ترامپ می خواهد تمام میراث بر جای مانده از دوران باراک اوباما را نابود کند و می گوید چون این توافق را اوباما امضا کرده است پس توافق خوبی نیست. من بهترین و حرفه ای ترین مذاکره کننده در جهان هستم و می توانم توافق بهتری نسبت به این به دست بیاوم.

واقعیت آن است که ترامپ اوباما را نه رییس جمهوری سلف خود که رقیبی همیشگی می دید و برای شکست ذهنی او از میان بردن ثمره تلاش هایش بهترین راه حل می دانست. اوباما مناقشه بیست ساله هسته ای با ایران را حل کرده بود و تقریبا تمام جهان (جز رژیم صهیونیستی) تمام قد حمایتش می کردند. حسادت سیاسی به اوباما در موضوع برجام بالا گرفت و یکی از دلایل خروج ترامپ از برجام شد.

دلیل دیگر این بدعهدی اما خارج از مرزهای ایالات متحده آمریکا بود. جایی که شرکای عبری و عربی بر رییس جمهوری تازه وارد هم به عرصه سیاست آمریکا و هم جهان فشار وارد کردند تا بهانه های ایران هراسی آن ها را برگرداند. برخی همسایگان ایران، از ثبات اقتصادی و سیاسی به وجود آمده نگران بودند، ایران ظرفیت پیشرفت و حضور سرمایه گذاران خارجی را داشت و صف شرکت های متقاضی حضور برخی از حاشیه نشین های خلیج فارس را به شدت مضطرب کرده بود. ثبات ایران برای رژیم صهیونیستی هم کابوس بود به ویژه آنکه ایران تا ۱۰ سال آینده بسیاری از محدودیت های موجود در برجام را پایان یافته می دید و برای پیشرفت آماده تر می شد.

این موضوع برای ترامپ آسان نبود و پایان محدودیت ها را تضاد با زیاده خواهی های خود می دید بنابراین به شرط حضور مطلق محصولات کارخانه های اسلحه سازی خود در قلب خاورمیانه برهم زدن برجام را قول داد و عملی کرد.

تروریسم اقتصادی آمریکا را راضی کرد؟

محدودسازی اقتصاد ایران، حراست از امنیت رژیم صهیونیستی و روی خوش به رقبای منطقه ای ایران را می توان سه هدف مشخص و آشکار ترامپ در پیگیری تروریسم اقتصادی علیه ایران دانست. کشاندن ایران به پای میز مذاکره و بستن قراردادی از نوع ترامپ هم هدف آمریکا از شدت دادن تحریم ها بود اما واقعیت آن است که تمام تلاش های آمریکا برای نابودی برجام، فشارهای حداکثری، تحریم های بی شمار و اقداماتی خلاف عرف دیپلماتیک تنها در یک جمله خلاصه می شود: «از میان برداشتن نظام و در پی آن تضعیف و شاید تجزیه کلیت ایران» هدفی که تاکنون به نتیجه  نرسیده است. ایران مذاکره در این شرایط را رد کرده، اروپا ترامپ را مسوول عواقب جهان بی برجام می داند، اداره کشوری با این حجم از تحریم ها با تمام دشواری ها انجام می گیرد، زندگی روزمره مردم با همه سختی ها در جریان است و دیدن این واقعیت در روزهایی که بسیاری از اقتصادهای قدرتمند هم در برابر کرونا سرخم کرده اند، برای امثال  بولتون، بن سلمان، بنیامین نتانیاهو دشوار است وقتی که میلیاردها دلار برای تضعیف ایران صرف می کنند اما نتیجه مطلوب نمی گیرند. نتیجه مطلوبی از جنس فروپاشی اقتصادی و در پی آن فروپاشی سیاسی و اجتماعی.

از سوی دیگر تهران یک سال پس از خروج آمریکا از برجام و کارشکنی‌های آن در قبال برجام و نیز بی عملی سایر شرکای برجام در این خصوص و حتی عدم اجرای تعهداتشان، یک سال بعد از خروج آمریکا از برجام و اردیبهشت ۹۸ سیاست صبر راهبردی را کنار گذاشت و اعلام کرد که با هدف نجات برجام و تعادل بخشی به حقوق و تعهدات مندرج در آن از تعهدات خود عقب نشینی می کند. ایران در ادامه و در بازه های زمانی دوماهه یکی یکی از محدودیت‌هایی که در زمینه هسته ای پذیرفته بود در پنج مرحله عقب نشینی کرد به طوری که غیر از مباحث نظارتی آژانس تقریبا محدودیتی برای ایران باقی نمانده است. اقدام تهران در این زمینه نشان داد که ایران هم برگه هایی را در اختیار دارد و در صورت لزوم می تواند از آن استفاده کند.

حالا تعادل به برجام بازگشته با این تفاوت که تحریم‌هایی که ترامپ علیه ایران وضع می کند فاقد پشتوانه حقوقی است و افکار عمومی جهان هم از آن استقبال نمی کند و ترامپ صرفا با هراس افکنی جهانی اهداف خود را به پیش می برد. نکته دیگر اینکه پرونده پی ام دی یا همان ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته ای ایران بسته شده و آمریکا حداقل در مقطع کنونی این ابزار فشار را در اختیار ندارد.

از این مهمتر اینکه کم کم موعد زمانی محدودیت‌های مندرج در برجام به سر می رسد .از پاییز امسال تحریم تسلیحاتی ایران براساس قطعنامه۲۲۳۱برچیده می شود و برای همین مقامات آمریکا به دست و پا افتاده اند و با تفسیرهای عجیب و غریب مدعی هستند می توانند از این امر جلوگیری کنند. گذشته از اینها ایران در یکی دو سال اخیر با قاطعیت در مقابل اقدامات تنش زای آمریکا ایستاده که از جمله آن ساقط کردن پهپاد جاسوسی آمریکا و حمله موشکی به پایگاه عین الاسد در پاسخ به اقدام تروریستی به شهادت رساندن سردار سلیمانی است. قرار گرفتن ماهواره نور در فضا هم پیام روشنی به تهدیدات و یکه تازی های آمریکا بوده است.

خروج ایالات متحده آمریکا از توافق برجام در حالی روی داد که به گواه سازمان بین المللی انرژی اتمی و نیز دیگر اعضای توافق هسته ای، ایران به تمام مفاد موجود در این سند پایبند بوده و هیچ گونه تخلفی نداشت.کاهش تعهدات هسته ای جمهوری اسلامی هم دقیقا بر اساس مکانیسم های تعبیه شده در این توافق برای حفظ منافع هر یک از اعضای آن است. مکانیسم هایی که این روزها آمریکا برای بازگشت دوباره به آن ها برای تشدید تحریم های تسلیحاتی تلاش می کند تا از این طریق بتواند اجازه پایان تحریم های تجارت سلاح به ایران را ندهد. موضوعی که به نظر می رسد خط قرمز ایران است و تعرض بیش از این کاخ سفید به قراردادهای بین المللی عواقب خوبی نخواهد داشت.