بقای طبیعت در گرو تنوع‌زیستی

ایران یکی از کشورهایی است که به دلیل داشتن آب و هوای چهار فصل و مناطق خزری، کویری، کوهستانی و گرمسیری زیستگاه های متنوعی دارد و این تنوع سبب شده تا انواع گیاهان و گونه‌های جانوری مختلف در سراسر این کشور پراکنده شود، اما با وجود آنکه وضعیت خاص آب و هوایی ایران شرایطی را به وجود آورده که کمتر کشوری حتی در اروپا آن را داراست، به دلیل برخی عوامل طبیعی و فعالیت های انسانی شاهد از بین رفتن بخش زیادی از این تنوع زیستی در برخی مناطق هستیم.

تنوع زیستی در ایران در سه سطح ژنتیکی، گونه ای و اکوسیستمی مطرح است، بیش از هزار و ۴۰۰ گونه مهره دار با انواع زیستگاه های متنوع و رویشگاه های مختلف مانند ارسباران، زاگرس و هیرکانی در کشور شناسایی شده که همه آنها دارای تنوع جالب توجه در منطقه هستند اما در چند سال اخیر به دلایل مختلف که بیشتر آن به فعالیت های انسانی بر می گردد زنگ خطر تنوع زیستی کشور به صدا در آمده و موجب نگرانی دوستداران محیط زیست شده است.

البته این شرایط فقط مختص ایران نیست بلکه این موج نگرانی در بیشتر کشورهای دنیا به راه افتاده و کارشناسان معتقدند علت آن فعالیت های افسارگسیخته انسانی است، در واقع در قرن حاضر، کاهش تنوع زیستی به طور عمده، نتیجه‌ بازخورد فعالیت‌های انسانی و تهدیدی جدی برای ادامه‌ حیات در کره زمین است، به رغم تلاش‌های انجام شده در طول ۲۰ سال گذشته، با ویرانی زیستگاه‌ها، برداشت بیش از حد از زمین‌های کشاورزی و آب‌های زیرزمینی و آلودگی آنها در اثر افزایش بی‌رویه جمعیت، تغییر اقلیم و سایر مشکلات به وجود آمده در اثر بی‌توجهی‌ها، روند نابودی تنوع زیستی جهان همچنان ادامه دارد.

با توجه به اهمیت موضوع سازمان ملل متحد ابتدا، ۲۹ دسامبر ۱۹۹۳ (تاریخ تشکیل کنوانسیون تنوع زیستی) را به ‌عنوان روز بین‌المللی تنوع زیستی تعیین کرد اما در دسامبر ۲۰۰۰ مجمع عمومی این سازمان، با هدف افزایش سطح درک و آگاهی از مسائل مربوط به تنوع زیستی، ۲۲ مه(دوم خرداد) را، تحت عنوان  روز بین المللی تنوع زیستی (IDB) نامگذاری کرد و هر سال نیز به فراخور شرایط شعاری را برای این روز انتخاب می کند که امسال شعار «راه حل های ما در طبیعت است» تعیین شده است.

اصغر مبارکی کارشناس دفتر مدیریت حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست روز جمعه در گفت وگو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: روز جهانی تنوع زیستی با هدف افزایش آگاهی عمومی جهانی نسبت به زیستمندان شکل گرفته و هر سال نیز شعار خاصی برای آن تعیین می شود که امسال «راه حل های ما در طبیعت است» در نظر گرفته شده که بر می گردد به مشکلاتی که امروزه با تنوع زیستی خود داریم.

وی افزود: کنوانسیون تنوع زیستی به عنوان کنوانیسیون مادر در این زمینه، برنامه های متنوعی را دنبال می کند بر این اساس تا سال ۲۰۲۰ محور فعالیت ها، برنامه ها و عمده اقدامات در جهان در راستای اهداف آیچی در زمینه حفاظت از تنوع زیستی بود که در سال ۲۰۱۰ تدوین شد و قرار بود تا سال ۲۰۲۰ اجرا و تمام شود.

کنوانسیون تنوع زیستی در دهمین کنفرانس متعاهدین به این کنوانسیون که در سال ۲۰۱۰ در آیچی در ناگویای ژاپن برگزار شد، پنج هدف کلی راهبردی که در مجموع دربرگیرنده ۲۰ هدف فرعی است، برای سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ در نظر گرفت و این اهداف را اهداف تنوع زیستی آیچی نام نهاد.

وی ادامه داد: حال صرف نظر از اینکه اهداف آیچی تا چه حد محقق شد، دست اندرکاران امر از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ را دهه تنوع زیستی نامگذاری کردند و می خواهند یک سری برنامه هایی را در این زمینه اجرا کنند و اجرای آنها به اینکه اهداف آیچی محقق شد یا نه ربطی ندارد، بنابراین اکنون وارد دهه تنوع زیستی شده ایم که اقداماتی را تحت عنوان اقدامات ۲۰۲۰ دنبال خواهیم کرد که در این راستا یک سری برنامه ها تدوین شده و شاید محوریت این برنامه های تنوع زیستی بر می گردد به راه حل های مبتنی بر طبیعت، این یعنی اینکه راه حل های ما در طبیعت وجود دارد و هم اینکه با توجه به حفاظت از طبیعت راه حلی برای مبارزه با چالش هایی که داریم پیدا کنیم.

مبارکی به عوامل تهدید تنوع زیستی اشاره کرد و گفت: اکنون حدود ۵۰ درصد از عوامل تهدید کننده تنوع زیستی، تخریب زیستگاه به اشکال مختلف از جمله تغییر زیستگاه، تخریب، تبدیل، فرو افت زیستگاه است، هر گونه اقداماتی که در زیستگاه انجام می دهیم و منجر به تغییر در آن می شود تحت عنوان تخریب زیستگاه تعریف می کنیم.

وی ادامه داد: یعنی اگر همه عوامل تهدید را ۱۰۰ درصد در نظر بگیریم حدود ۵۰ درصد مربوط به تخریب زیستگاه است حالا همه زیستگاه ها چه خشکی، کوهستانی، دریا، تالاب، آب شیرین و آب شور؛ ۵۰ درصد هم بقیه عوامل از جمله شکار بی رویه، برداشت بیش از حد، معرفی گونه های غیر بومی، تغییر اقلیم و بیماری ها است بنابراین محور تمام فعالیت های آتی ما با تکیه بر اکوسیستم و زیستگاه است، برای همین راه حل های مبتنی بر طبیعت پیشنهاد شد تا بر اساس آن بتوانند با تکیه بر حفظ ساختار طبیعت و مدیریت پایدار، بتوانیم با چالش های اجتماعی مانند تغییر اقلیم، تامین آب، بلایای طبیعی و امنیت غذایی که داریم مقابله کنیم. 

کارشناس دفتر مدیریت حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست اظهارداشت: بیشتر کشورها معتقدند که آیچی به رغم شاخص بودن محورهایش آنطور که باید به آنها توجه نشد اما مصمم هستند تا بتوانند منحنی روبه رو شد از دست دادن تنوع زیستی را به گونه ای به نفع بهبود معیشت و زندگی انسان ها در سال های آتی کنترل کنند برای همین منظور در ادامه اهداف آیچی از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ دهه تنوع زیستی را تعریف کردند که تمرکز برنامه های آن بر روی زیستگاه است.

وی درباره تنوع زیستی ایران گفت: تنوع زیستی در کشور در سه سطح ژنتیکی، گونه ای و اکوسیستمی به آن توجه شده است، بیش از هزار و ۴۰۰ گونه مهره دار با انواع زیستگاه های متنوع و رویشگاه های مختلف از جمله ارسباران، زاگرس و هیرکانی داریم که در نتیجه فعالیت های انسانی و عوامل طبیعی در معرض تهدید قرار گرفته اند.

مبارکی افزود: مثلا در اکوسیستم دریایی اتفاقی که برای ماهیان خاویاری افتاد، بسیار نگران کننده است، ورود انواع آلودگی به دریای خزر، زباله، برداشت بیش از حد از منابع دریایی و ورود گونه های غیر بومی موجب کاهش جمعیت این ماهیان ارزشمند شده، در حالی که حدود ۵۰ سال خاویار دریای خزر در دنیا برند بود اما اکنون دیگر جایگاه خود را از دست داده است، مشابه این اتفاق در خلیج فارس و دریای عمان نیز در حال رخ دادن است، حال در نظر بگیرید در این آبها چند گونه گیاهی یا جانوری داریم؛ آبسنگ های مرجانی، جنگل های مانگرو، پستانداران، انواع ماهیان  و خزندگان دریایی در نظر بگیرید تمام آنها طیف وسیعی از جانورانی هستند که به علت تخریب زیستگاه در معرض تهدید قرار دارند، همچنین انواع دلفین ها، کوسه ها و لاک پشت های دریایی همه اکوسیستم های در معرض خطر ما هستد.

وی به زیستگاه های آب شیرین اشاره کرد و گفت: زیستگاه های آب شیرین مانند رودخانه ها ، تالاب ها و دریاچه ها نیز با ورود انواع آلودگی ها، تغییرات در رژیم هیدرولوژیکی، رسوب گذاری ها، برداشت های بیش از حد، سد سازی ها، ورود فاضلاب، دخل و تصرف در مسیر آب و فعالیت معادن نیز در معرض تهدید قرار گرفته اند زمانی که زیستگاه در معرض تهدید باشد تعداد زیادی گونه نیز در معرض تهدید قرار می گیرد.

وی تاکید کرد: بر اساس این تهدیدات باید برنامه حفاظتی داشته باشیم، اکنون در برخی جاها برای گونه هایی که وضعیت بحرانی دارند مانند یوزپلنگ برنامه های حفاظتی وجود دارد اما مبنای ما باید در دیدگاه کلان و برنامه بلند مدت حفاظت از زیستگاه ها چه زیستگاه های خشکی، چه دریایی و چه آب شیرین باشد.

مبارکی ادامه داد: باید یک چشم انداز کلی برای آینده به صورت تدوین برنامه داشته باشیم، یعنی باید برنامه ای تدوین و برای طولانی مدت اجرا شود، مهم این است که این برنامه به صورت منسجم باشد و اجرا شود اما مساله این است که درراستای اجرای این برنامه یک سوء تفاهمی در سطح جامعه و حتی در سطح سیاستگذاران و تصمیم گیران ما اتفاق می افتد که فکر می کنند مسوولیت حفاظت کلان زیست محیطی فقط بر عهده سازمان محیط زیست است.

وی افزود: موضوعی که کنوانسیون تنوع زیستی نیز با آن درگیر بود و برای همین شعار چهار سال پیش را مبنای جریان سازی تنوع زیستی مطرح کرده بود، جریان سازی به این مفهوم است که موضوع تنوع زیستی را باید در تمام لایه های جامعه از سیاستگذاران و تصمیم گیران گرفته تا لایه جوامع محلی ببریم، آن برنامه را به صورت کلان باید سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری نهادهای مرتبط مانند سازمان جنگل ها، جهاد کشاورزی و شیلات اجرا کنند.

کارشناس دفتر مدیریت حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: وقتی می گوییم جریان سازی، یعنی اینکه وزارت راه و شهرسازی خودش باید بداند که تبعات راه سازی در اکوسیستم های طبیعی چیست و این مسوولت را بپذیرد که شکل اقداماتشان باید به گونه ای باشد که کمترین آسیب را به طبیعت وارد کند، یا وزارت صنعت در فعالیت های معدنکاوی باید بداند شکلی از بهره برداری را اجرا کنند که کمترین آسیب متوجه طبیعت شود، وقتی محلی زیستگاه منحصر به فرد یک گونه است طبیعی است که اگر کار معدنکاوی در ان صورت گیرد قطعا زیستگاه نابود می شود و به دنبال آن گونه نیز از بین می رود.

وی تاکید کرد: در خط کلان سیاستگذاری باید بودجه این برنامه تامین شود حتی در زمینه اطلاع رسانی، ظرفیت سازی و آموزش نیز باید سرمایه گذاری شود، البته نه تنها در سطوح پایین به آموزش نیاز داریم بلکه در سطوح  بالا و مدیران نیز نیاز به آموزش احساس می شود، مثلا فردی که سیاست گذاری و بودجه بندی می کند و یا برنامه کلان می نویسد باید همه اقداماتش یک سری پیوست های زیست محیطی داشته باشد که کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کند چون در نهایت تمام این آسیب ها همه به خودمان بر می گردد.

مبارکی گفت: مثلا اتفاقی که برای تالاب های هامون، ارومیه، پریشان و گاوخونی افتاد آسیب آن را جمعیت محلی دیدند  به طوری که معیشت، سلامت و امنیت غذایی خود را از دست دادند، مسوولیت آنها فقط بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست به تنهایی نیست بنابراین برنامه ریزی ها باید با محوریت حفاظت از اکوسیستم ها و گونه ها در جهت توجه به بحث معیشت مردم، استفاده پایدار از تنوع زیستی، روش های درست استفاده از منابع و همکاری همه جانبه تببین و مشخص شود تا بتوانیم از این مرحله خطرناک عبور کنیم.